Πέντε χρόνια μετά την καταστροφική πυρκαγιά που έκαψε ολοσχερώς το ΚΥΤ Μόριας, το ντοκιμαντέρ “The Ashes of Moria” (Οι Στάχτες της Μόριας) έρχεται να αναδείξει όσα συνέβησαν σε μία από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής.
Στο άρθρο της που πρωτοδημοσιεύθηκε στο Κουτί της Πανδώρας, η Τατιάνα Σβώρου* παρουσιάζει το έργο των Majid Bakhshi και Davide Marchesi, που καταγράφει μαρτυρίες προσφύγων, επιζώντων, ανθρωπιστικών εργαζομένων, ψυχολόγων και νομικών, φωτίζοντας το καθεστώς εγκλεισμού και τις συνθήκες εξαθλίωσης που μετέτρεψαν τη Μόρια σε σύμβολο θεσμικής αποτυχίας.
Με τεκμήρια μνήμης, μαρτυρίες και σκληρά ερωτήματα για την πολιτική ευθύνη, το ντοκιμαντέρ λειτουργεί ως υπενθύμιση ότι η ιστορία της Μόριας δεν έχει τελειώσει∙ αντιθέτως, συνεχίζει να καθορίζει τις ευρωπαϊκές πολιτικές διαχείρισης του «προσφυγικού».
Το Kythera.News αναδημοσιεύει το άρθρο της Τατιάνας Σβώρου παρακάτω ενω το ντοκιναντέρ αναπαράγεται με ελληνικούς υπότιτλους.
«Οι Στάχτες της Μόριας» – Φωνές από το σκοτεινότερο Καμπ Προσφύγων της Ευρώπης
Τη νύχτα της 8 Σεπτεμβρίου 2020, η Μόρια, το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης τυλίχτηκε στις φλόγες. Η δομή, που προοριζόταν για 3.000 άτομα είχε μετατραπεί, κατά περιόδους, σε τόπο υπερσυγκέντρωσης άνω των 20.000 ανθρώπων, αποκαλύπτοντας τη διαρκή ασφυξία του συστήματος υποδοχής. Τη νύχτα της καταστροφής, περίπου 13.000 άνθρωποι παρέμεναν έγκλειστοι στον χώρο ενώ μέσα σε λίγες ώρες, η εγκατάσταση μετατράπηκε σε στάχτες, με οικογένειες να επιχειρούν την απεγνωσμένη διαφυγή τους μέσα από τον καπνό. Επί ημέρες, οι εκτοπισμένοι αναγκάζονταν να διαβιούν στους δρόμους υπό αστυνομικό αποκλεισμό, με απαγόρευση εισόδου στη Μυτιλήνη.
Πέντε χρόνια αργότερα, η Μόρια παραμένει μνημείο εγκατάλειψης και θεσμικής αποτυχίας. Ένα νέο ντοκιμαντέρ, ωστόσο, με τίτλο The Ashes of Moria (Οι Στάχτες της Μόριας), σε σκηνοθεσία των Majid Bakhshi και Davide Marchesi, συνιστά μια κριτική αποδόμηση του καθεστώτος εγκλεισμού που ενσάρκωσε το ΚΥΤ. Μέσα από συνεντεύξεις που διεξήχθησαν την περίοδο 2020-2025, το ντοκιμαντέρ αποτελεί ένα αμάλγαμα φωνών και αντλεί από μαρτυρίες αιτούντων άσυλο, επιζώντων, επαγγελματιών υγείας και εργαζόμενων, συγκροτώντας μια αρχειακή καταγραφή τόσο της καθημερινής λειτουργίας του καμπ όσο και των δομικών παραγόντων που καθιστούσαν την καταστροφή αναπόφευκτη.
Το The Ashes of Moria θέτει αμείλικτα ερωτήματα γύρω από την πολιτική ευθύνη και τη λογοδοσία:
Η πυρκαγιά ήταν αποτέλεσμα συγκυριακής κακοδιαχείρισης ή το αναμενόμενο προϊόν ενός συστήματος που οικοδομήθηκε πάνω στη λογική του εγκλεισμού και της αποτροπής; Και ποια ευθύνη βαραίνει την Ευρωπαϊκή Ένωση, τώρα που οι μαρτυρίες όσων έζησαν τη Μόρια έχουν καταγραφεί και διατηρούνται ως τεκμήρια μνήμης;
Η καθημερινότητα στη Μόρια χαρακτηριζόταν από διάχυτη ανασφάλεια καθιστώντας όλους τους ανθρώπους που έμεναν σε αυτή ευάλωτους – λόγω της συνεχούς έκθεσής τους σε κινδύνους, σε συνθήκες υπερπληθυσμού, ελλιπούς φωτισμού και ανεπαρκούς θεσμικής προστασίας. Ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης, Διευθυντής του Ελληνικού Συμβουλίου για τους Πρόσφυγες, σε συνέντευξή του με τους δημιουργούς του έργου, παρατήρησε ότι η Μόρια, ήδη από τα πρώτα της χρόνια, εντάχθηκε de facto στο αποτρεπτικό πλαίσιο της ελληνικής πολιτικής ως προς τη διαχείριση του «προσφυγικού». Την περιέγραψε ως «μαύρη τρύπα» που λειτουργούσε αποτρεπτικά, μεταφέροντας στους νεοεισερχόμενους το μήνυμα: «Μην έρθετε στην Ελλάδα, διότι αυτό σας περιμένει». Αν και δεν παρουσιάστηκε αρχικά ως επίσημη πολιτική, κατέληξε να λειτουργεί ως τέτοια, γεγονός που, κατά τον ίδιο, συνιστούσε μείζον πρόβλημα, καθώς μετέτρεπε τον φόβο σε μέσο πολιτικής διαχείρισης.
Για τους περισσότερους πρόσφυγες και μετανάστες, η παραμονή στη Λέσβο ισοδυναμούσε με την αποδόμηση κάθε προσωπικής προοπτικής. Η παρατεταμένη αναμονή, που διαρκούσε μήνες ή και έτη, περιόριζε τη ζωή σε έναν αδιάκοπο αγώνα επιβίωσης. Επαγγελματίες ψυχικής υγείας προειδοποιούσαν κατ’ επανάληψη για την εξάπλωση τραύματος και καταθλιπτικών διαταραχών χωρίς επαρκή θεραπευτική ανταπόκριση.
Η ψυχολόγος Carlotta Passerini, που παρείχε υπηρεσίες εντός του καμπ, περιέγραψε συχνά περιστατικά κατάθλιψης, άγχους και μετατραυματικού στρες, τόσο σε ενήλικες όσο και σε παιδιά. Υπογράμμισε μάλιστα ότι ακόμη και όσοι κατάφερναν να προσεγγίσουν τις υπηρεσίες δεν ανήκαν κατ’ ανάγκη στις πιο ευάλωτες ομάδες- αντιθέτως, υπήρχαν άτομα που αδυνατούσαν να εξέλθουν από τις σκηνές τους λόγω της βαρύτητας της ψυχολογικής επιβάρυνσης. Για τους εργαζόμενους στον ανθρωπιστικό τομέα, οι συνθήκες αυτές δεν ήταν προσωρινές παθογένειες αλλά «εγγενή χαρακτηριστικά του συστήματος».
Παράλληλα, η Zahra Mohamadi, που έζησε στη Μόρια, περιέγραψε την εμπειρία της μέσα από αισθήματα μοναξιάς και απογοήτευσης. Όπως είπε, δεν σταματούσε να τη βασανίζει μια αλληλουχία υπαρξιακών ερωτημάτων «Γιατί βρίσκομαι εδώ; Γιατί να είμαι Αφγανή γυναίκα; Γιατί με απορρίπτουν;». Επιπλέον, υπογράμμισε ότι ακόμη και στην Ελλάδα βίωσε διάκριση απλώς λόγω της ιδιότητάς της ως πρόσφυγα: «Δεν θέλουν καν να υπάρχω».
Το ντοκιμαντέρ τοποθετεί όλες εκείνες τις προσωπικές μαρτυρίες στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής, επισημαίνοντας ότι η Μόρια υπήρξε άμεσο απότοκο της Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας (Μάρτιος 2016), η οποία επέβαλε γεωγραφικούς περιορισμούς στους αιτούντες άσυλο, καθηλώνοντάς τους στα νησιά έως την ολοκλήρωση της διαδικασίας ασύλου.
Ο συνωστισμός αποτέλεσε αναπόφευκτη συνέπεια: έως το 2019, 20.000-25.000 άτομα διαβίωναν σε μια εγκατάσταση που ουσιαστικά ήταν σχεδιασμένη για 3.000, με υποδομές υγιεινής, σίτισης και περίθαλψης που είχαν καταρρεύσει. Όταν ξέσπασε η πυρκαγιά, 12.000-13.000 άνθρωποι βρέθηκαν άστεγοι, χωρίς νερό, φαγητό ή καταφύγιο.
Οι ιατρικές δομές καταστράφηκαν, ενώ η ανθρωπιστική ανταπόκριση υπήρξε ανεπαρκής ή καθυστερημένη. Επιπλέον, η Forensic Architecture υπενθύμισε ότι, ήδη από το 2013, είχαν σημειωθεί 247 περιστατικά πυρκαγιάς, στοιχείο που καθιστούσε την καταστροφή προβλέψιμη. Σύμφωνα με το Solomon, καμία ελληνική ή ευρωπαϊκή αρχή δεν λογοδότησε, παρά τις σαφείς παραβιάσεις της Οδηγίας 2013/33/ΕΕ για τις Συνθήκες Υποδοχής.
Η πυρκαγιά, αντί να ανατρέψει το καθεστώς του εγκλεισμού, συνέβαλε στην παγίωσή του. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στη συνέχεια, διέθεσε πάνω από 250 εκατ. ευρώ για την ενίσχυση των συστημάτων προστασίας των συνόρων, υποδοχής και ασύλου στην ΕΕ και την κατασκευή Κλειστών Ελεγχόμενων Δομών (CCACs) στην Κω, Λέρο, Σάμο, Χίο και Λέσβο.
Οι εγκαταστάσεις αυτές, οχυρωμένες με πολυάριθμα συρματοπλέγματα και εξοπλισμένες με συστήματα βιομετρικών ελέγχων και αυστηρή επιτήρηση, έχουν χαρακτηριστεί από μη κυβερνητικές οργανώσεις ως «φυλακές», λόγω του αυστηρού περιορισμού της ελευθερίας και των συνθηκών εγκλεισμού. Ο κ. Παπαγιαννάκης επεσήμανε ότι η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας προέβαλε τις δομές αυτές ως μέσο ενίσχυσης του ελέγχου και της αυστηροποίησης των όρων «φιλοξενίας», κατασκευάζοντας τη μετανάστευση ως «πρόβλημα». Κατά την εκτίμησή του, οι δομές αυτές συνιστούν τη θεσμική συνέχεια της Μόριας, προϊόν μιας περισσότερο συντηρητικής πολιτικής γραμμής που εδράζεται στην Αποτροπή.
Για τον συν- δημιουργό Majid Bakhshi, το έργο είναι αδιάσπαστα συνδεμένο με την προσωπική του εμπειρία εγκλεισμού. Όπως σημείωσε, η άφιξη στην Ευρώπη ως πρόσφυγα συνεπαγόταν μια ζωή γεμάτη αβεβαιότητα και ψυχολογική επιβάρυνση, χωρίς άμεση θεσμική υποστήριξη. Η προσπάθεια προσαρμογής σε νέα συστήματα υπό συνθήκες απομόνωσης αποδείχθηκε εξαιρετικά επώδυνη. Η μνημη της Μόριας, όπως τόνισε, παραμένει ανεξίτηλη: «Δυσκολεύομαι να αποσπαστώ από αυτή. Είναι σαν να έχει εδραιωθεί στη μνήμη μου…δεν ξέρω για πόσο καιρό ακόμη…»
Ο Davide Marchesi τοποθετεί τις μαρτυρίες αυτές εντός ενός ευρύτερου πλαισίου θεσμικής αποτυχίας. Όπως επισήμανε, η μετανάστευση και η ένταξη συνιστούν θεμελιώδη ζητήματα για την Ευρώπη, ωστόσο η πραγματικότητα των συνόρων σπανίως ενσωματώνεται στον δημόσιο διάλογο.
Η έλλειψη γνώσης εκ μέρους μεγάλου τμήματος της ευρωπαϊκής κοινωνίας για τις δυσκολίες των αιτούντων άσυλο στην εξασφάλιση θεμελιωδών δικαιωμάτων αποδυναμώνει τη συλλογική αλληλεγγύη και κανονικοποιεί τον αποκλεισμό. «Καμπ όπως η Μόρια και οι νέες «φυλακόμορφες» δομές στην Ελλάδα, αλλά και οι επαναπροωθήσεις ή οι συμφωνίες με την Τουρκία και τη Λιβύη – μας ωθούν να επιτρέπουμε ως Ευρωπαίους τη διαιώνιση αυτών των πρακτικών. Και εάν είμαστε σε θέση να τις εφαρμόζουμε σε ανθρώπους που θεωρούμε ξένους, αυτό σημαίνει ότι δυνητικά μπορούμε να τις εφαρμόσουμε σε οποιονδήποτε».
* Η Τατιάνα Σβώρου είναι Σύμβουλος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Ανθρωπιστικής Συνηγορίας. Από το 2019 έως σήμερα έχει συμμετάσχει σε αποστολές με διαφορετικούς οργανισμούς (Γιατρούς Χωρίς Σύνορα, Save the Children) στο Λίβανο, το Ιράκ, την Ιορδανία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και έχει υλοποιήσει στρατηγικές υπεράσπισης για την Τυνησία/Λιβύη και τη βορειανατολική Συρία.
– –
The Ashes of Moria (Οι Στάχτες της Μόριας) (2025, 52′) *** Πέντε χρόνια μετά την πυρκαγιά που κατέκαψε τη Μόρια τον Σεπτέμβριο του 2020, οι μνήμες του μεγαλύτερου καταυλισμού προσφύγων της Ευρώπης εξακολουθούν να βαραίνουν την σκέψη όσων τον έζησαν. Παράλληλα, η ευρωπαϊκή πολιτική για τη μετανάστευση συνεχίζει να εδράζεται στη λογική της αποτροπής, του εγκλεισμού και του περιορισμού.
Μέσα από μια σειρά συνεντεύξεων με μετανάστες που έζησαν στο ελληνικό καμπ, κοινωνικούς λειτουργούς και ακτιβιστές που το γνώρισαν από κοντά, το ντοκιμαντέρ ερευνά την ιστορία της Μόριας: αποτυπώνει τη σκληρή πραγματικότητα του καταυλισμού, τις συνέπειες που είχε στις ζωές των ανθρώπων και τον ρόλο του στις πολιτικές αποτροπής, εγκλεισμού και ένταξης. ***
Παραγωγή: ColoreFilm
Σενάριο: Majid Bakhshi, Davide Marchesi
Σκηνοθεσία & Μοντάζ: Davide Marchesi
Βοηθός μοντάζ: Alessio Dicandia
Αποκλειστική διανομή για την Ιταλία: Altreconomia
Interviews:
Mo Zaman
Zahra Gardi
Mo Aliko
Masouma Hussaini
Zahra Mohammedi
Jack Ferguson
Carlotta Passerini
Lefteris Papagiannakis
Majid Bakshi
Davide Marchesi
Patrick Münz
Spyros Galinos
