Της Γιώτας Χουλιάρας
«Πριν από πολλά πολλά χρόνια υπήρχαν τρία βασίλεια: ένα στην Αφρική, ένα στην Ασία και ένα στην Ευρώπη. Τα κυβερνούσαν τρεις βασιλιάδες, τρεις σοφοί άνδρες, που όλοι οι υπήκοοί τους τούς σέβονταν επειδή ήταν μεγαλόψυχοι και δίκαιοι…»
Σύμφωνα με τη συγγραφέα παιδικών ιστοριών Ana Maria Forero, έτσι αρχίζει η ιστορία των τριών μάγων, που οδηγημένοι από ένα υπέρλαμπρο αστέρι, έφτασαν στην ταπεινή φάτνη του Ιησού και προσκύνησαν ευλαβικά το θείο βρέφος.
Σύμφωνα με τη χριστουγεννιάτικη παράδοση, η οποία μεταφέρθηκε σε όλες σχεδόν τις ιστορίες που σχετίζονται με τα Χριστούγεννα, «Τρεις Μάγοι», οι οποίοι αποκαλούνται επίσης «Τρεις Σοφοί» και «Τρεις Βασιλιάδες», ταξίδεψαν, ακολουθώντας το λαμπερό αστέρι, μέχρι τη Βηθλεέμ για να προσκυνήσουν το νεογέννητο Ιησού.
Οι Τρεις Μάγοι γνώριζαν την προφητεία του Βαλαάμ, ο οποίος είχε πως «Θα ανατείλει άστρο από τον Ιακώβ και θα παρουσιαστεί άνθρωπος από τον Ισραήλ, που θα συντρίψει τους εχθρούς Μωαβίτες».
Ο Βαλαάμ είναι βιβλικό πρόσωπο που αναφέρεται στη Παλαιά Διαθήκη και τιμάται ως προφήτης των Ιουδαίων, αλλά ο ίδιος δεν ήταν Εβραίος. Στη Βίβλο αναφέρεται ως γιός του Βεόρ, ο οποίος θεωρείται ως ένας από τους Βασιλείς της Ιδουμαίας (στη Παλαιά Διαθήκη αναφέρεται ως Βασίλειο του Εδώμ). Τον θεωρούσαν ως ισχυρό μάντη ο οποίος είχε δυνάμεις, γι΄αυτό και κλήθηκε από τον Βαλάκ, τον Βασιλέα των Μωαβιτών, προκειμένου να καταραστεί τους Ισραηλίτες. Αντ΄ αυτού όμως ευλόγησε τον λαό του Κυρίου και προφήτευσε την έλευση του Μεσσία.
Σύμφωνα λοιπόν με τη βιβλική παράδοση, οι Τρεις Μάγοι που γνώριζαν τις βιβλικές προφητείες, ξεκίνησαν το ταξίδι τους από την Ανατολή για να προσκυνήσουν το νεογέννητο βασιλιά των Ιουδαίων, ο οποίος, όπως είχε αναφερθεί στη προφητεία του Βαλαάμ θα γινόταν ένας μεγάλος βασιλιάς. Φτάνοντας στην Ιερουσαλήμ τους υποδέχθηκε ο Ηρώδης, που ταράχθηκε όταν έμαθε τα νέα και αφού ρώτησε να μάθει πού θα γεννιόταν ο Μεσσίας σύμφωνα με όσα όριζε η εβραϊκή παράδοση, έστειλε τους Μάγους στη Βηθλεέμ. Μάλιστα τους ζήτησε στην επιστροφή να τον ενημερώσουν για να πάει και ο ίδιος να προσκυνήσει το νεογέννητο βασιλιά.
Οι Τρεις Μάγοι, αφού έφυγαν από το παλάτι του Ηρώδη, ακολουθήσαν ξανά το φωτεινό αστέρι που τους οδήγησε στο μέρος που βρισκόταν ο Ιησούς και του πρόσφεραν τα δώρα που είχαν φέρει μαζί τους, χρυσό, λιβάνι και σμύρνα. Η χριστιανική παράδοση αναφέρει πως η Παναγία, ως ανταπόδοση, τους έδωσε από ένα κομμάτι από τα σπάργανα του Ιησού.
Έχοντας ολοκληρώσει την αποστολή τους, πήραν το δρόμο του γυρισμού χωρίς να περάσουν από το παλάτι του Ηρώδη, καθώς με όραμα τους είχε ενημερώσει Άγγελος Κυρίου για τις πραγματικές προθέσεις του. Πιστεύεται πως επέστρεψαν στις πατρίδες τους, όπου πολύ αργότερα, με την έλευση του χριστιανισμού, βαφτίστηκαν Χριστιανοί και έζησαν μέχρι τα βαθιά γεράματα.
Ποιοι ήταν οι Τρεις Μάγοι
Υπάρχουν διάφορες απόψεις για την καταγωγή των Τριών Μάγων. Ανάλογα με την παράδοση εμφανίζονται να είναι Πέρσες, Μήδοι, Άραβες, Βαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι, Αρμένιοι, Πάρθοι ή Χαλδαίοι. Το Κατά Ματθαίον είναι το μόνο από τα τέσσερα κανονικά Ευαγγέλια που αναφέρει τους Μάγους. Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος μας γνωστοποιεί ότι οι Μάγοι ήρθαν από την ανατολή χωρίς να αναφέρει όμως ούτε το πλήθος, ούτε τα ονόματα αυτών. Γράφει απλά ότι ήρθαν «από την ανατολή» για να προσκυνήσουν τον «Βασιλέα των Ιουδαίων» (Ματθ. β΄ 1-2).
Η Γραφή δεν λέει πόσοι ήταν, και οι παραδόσεις που αναφέρονται στον αριθμό τους διαφέρουν. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopedia Britannica), «η Ανατολική παράδοση λέει ότι οι Μάγοι ήταν 12, αλλά η Δυτική παράδοση λέει ότι ήταν τρεις, πιθανώς λόγω των τριών δώρων που προσφέρθηκαν στο βρέφος, “χρυσάφι, λιβάνι και σμύρνα” (Ματθαίος 2:11)».
Παρά το ότι η Αγία Γραφή δεν δίνει τα ονόματα των Μάγων, η παράδοση και οι θρύλοι τούς αποδίδουν ποικιλία ονομάτων. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τους αγιοποίησε και τους δίνει παραδοσιακά τα εξής ονόματα:
Μελχιόρ ή Μελιχιόρ ένας Πέρσης σοφός
Κασπάρ ή Γ(κ)ασπάρ ή Γκαθάσπα, ένας Ινδός ή Άραβας σοφός
Βαλτάσαρ ή Βαλθάσαρ ή Βιθισάρεα, ένας Βαβυλώνιος σοφός.
Να τονίσουμε εδώ πως τα ονόματα αυτά προέρχονται από το απόκρυφο Αρμενικό Ευαγγέλιο το οποίο περιγράφει την παιδική ηλικία του Ιησού (το Ευαγγέλιο προέρχεται από συριακό πρωτότυπο που μεταφράστηκε στα Αρμενικά κατά τον 11ο αιώνα).
Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα γράφει: «σύμφωνα με τη δυτική εκκλησιαστική παράδοση, ο Βαλτάσαρ ταυτοποιείται συχνά ως βασιλιάς της Αραβίας, ο Μελχιόρ ως βασιλιάς της Περσίας και ο Κασπάρ ως βασιλιάς της Ινδίας».
Αυτά τα ονόματα προέρχονται από ένα ελληνικό χειρόγραφο, που πιθανώς γράφτηκε στην Αλεξάνδρεια περί το 500 μ.Χ. και μεταφράσθηκε στη λατινική υπό τον τίτλο Excerpta Latina Barbari. Υπάρχει όμως και ένα υποτιθέμενο ιρλανδικό χειρόγραφο, γραμμένο στην ελληνική και χρονολογούμενο από τον 8ο αιώνα, που μεταφράσθηκε στη λατινική ως Collectanea et Flores, συνεχίζει την παράδοση των τριών βασιλέων και των ονομάτων τους, δίνοντας πρόσθετες πληροφορίες.
Παρά το ότι οι Μάγοι αναφέρονται πολλές φορές ως «βασιλείς», δεν υπάρχει κάποιο στοιχείο στη διήγηση του Ευαγγελιστή Ματθαίου που να υποδεικνύει ότι ήταν φορείς κάποιας εκτελεστικής εξουσίας. Ο χαρακτηρισμός τους αυτός σε μεταγενέστερα χριστιανικά κείμενα οφείλεται μάλλον στις προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης, που περιγράφουν τον Μεσσία ως δεχόμενο δώρα ή προσκυνούμενο από βασιλείς προσελκυόμενους από κάποιο φως όπως αυτές αναφέρονται στο Βιβλίο του Ησαϊα και στους Ψαλμούς του Δαβίδ. Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα, αυτός ο χαρακτηρισμός τούς αποδόθηκε αιώνες αργότερα ως μέρος των παραδόσεων που «διάνθισαν την αφήγηση».
Ο Ευαγγελιστής Ματθαίος τους αναφέρει απλά ως Μάγους. Η «ελληνική» λέξη μάγος είναι η αρχαία περσική maguŝ, που προέρχεται από τον αβεστικό όρο magâunô, ο οποίος υποδηλώνει τη θρησκευτική κάστα στην οποία γεννήθηκε ο Ζωροάστρης και εξελίχθηκε στην ιερατική περσική κάστα της θρησκείας του Ζωροαστρισμού.
Ως μέρος της θρησκείας τους, αυτοί οι ιερείς έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στα άστρα και είχαν διεθνώς φήμη για τις αστρολογικές τους προγνώσεις, σε μια εποχή που εκτιμούσε πολύ την αστρολογία ως επιστήμη. Οι θρησκευτικές πρακτικές τους και η χρήση της αστρολογίας προκάλεσαν την αλλαγή σημασίας των παραγώγων της λέξεως «μάγοι», ώστε να υποδηλώνουν αυτό που σήμερα εννοούμε ως «μαγικό» και «μαγεία», παρά το ότι ο Ζωροαστρισμός στην πραγματικότητα ήταν ισχυρά αντίθετος στη μαγεία.
Πέρα από τα ονόματά τους, στους Τρεις Μάγους αποδόθηκαν ξεχωριστά για τον καθένα χαρακτηριστικά από τη χριστιανική παράδοση, κατά τα οποία αναπαριστούν τις τρεις ηλικίες του ανθρώπου, τρεις γεωγραφικές και πολιτισμικές περιοχές, και κάποιες φορές και άλλα πράγματα.
Στη συνηθισμένη απεικόνισή τους στη Δυτική τέχνη, ήδη από τον 14ο αιώνα (π.χ. στο Παρεκκλήσιο Σκροβένι από τον Τζόττο το 1305), ο Κασπάρ είναι ηλικιωμένος, συνήθως με λευκή γενειάδα, και προσφέρει τον χρυσό. Είναι «Βασιλιάς της Ταρσού, γης των εμπόρων», και είναι ο πρώτος που γονατίζει μπροστά στο Θείο Βρέφος. Ο Μελχιόρ είναι μεσόκοπος και προσφέρει λιβάνι από την πατρίδα του Αραβία. Ο Βαλτάσαρ είναι νέος στην ηλικία, ο πιο μελαψός από όλους, και προσφέρει μύρο από τη χώρα του Σαβά (τη σημερινή νότια Υεμένη).
Οι ηλικίες τους δίνονται στρογγυλευμένες ως60, 40 and 20 έτη αντιστοίχως, ενώ οι χώρες προελεύσεώς τους δεν παραμένουν σταθερές: ο Βαλτάσαρ όλο και συχνότερα αναφέρεται ότι προερχόταν από την Αιθιοπία ή άλλη περιοχή της Αφρικής, ώστε να παριστάνεται μαύρος.
Η σύνδεση τους με το μικρό τυμπανιστή
Σύμφωνα με τους Βάσκους, όταν γεννήθηκε ο Χριστός στη Φάτνη τον επισκέφτηκε εκτός από τους Τρεις Μάγους και ο Ολεντζέρο, ένας Καρβουνιάρης ( Charbonnier) που ταξίδευε στην ύπαιθρο, έκοβε ξύλα τα έκαιγε σε καμίνια και τα πουλούσε ως κάρβουνο για μαγείρεμα ή για θέρμανση.
Η παράδοση των Βάσκων δίνει ιδιαίτερη σημασία τόσο στους τρεις μάγους – οπαδούς του Ζωροάστρη και πιστούς της πυρολατρείας, όσο και στον μύστη Καρβουνιάρη. Οι Τρεις Μάγοι τιμώνται με ιδιαίτερη έμφαση στις ισπανόφωνες χώρες της Γης. Σε αυτές οι «Τρεις Βασιλείς Μάγοι» (los Reyes Magos de Oriente, Los Tres Reyes Magos ή απλώς Los Reyes Magos) δέχονται γράμματα από παιδιά για να τους φέρουν δώρα τη νύχτα πριν τα Θεοφάνεια.
Ο Καρβουνιάρης ενδεχομένως να είναι κάποιος από τις φυλές της ερήμου, ο οποίος έφτασε στη Φάτνη. Σε άλλες παραλλαγές, ο καρβουνιάρης είναι ο μικρός τυμπανιστής.
Μου `παν έλα να πάμε να δεις
Χριστός γεννήθηκε στην άκρη της γης,
κι εγώ γυρεύω απόψε στον ουρανό
τ’ αστέρι ψάχνω να `βρω το φωτεινό
ραπαπαπαμ ραπαπαπαμ
να με πάει στο μικρό βασιλιά,
πέρα μακριά….
Μες στη νύχτα παιδί μοναχό,
τι δώρο να σου φέρω, που `μαι φτωχό
φέρνω το τύμπανο που μόνο κρατώ
τα κάλαντα να ψάλλω για το Χριστό
ράπαπαπαμ ραπαπαπαμ
το πιο ωραίο τραγούδι θα πω,
για το Χριστό…
(Από το γνωστό παιδικό τραγουδάκι ο Μικρός Τυμπανιστής)
Τυμπανιστές ήταν αρκετοί μύστες άνδρες της φυλής Τουαρέγκ (Tuareg). Οι Τουαρέγκ είναι ένας Βερβερικός νομαδικός λαός της κεντρικής και νότιας Σαχάρας και στο τμήμα του Σαχέλ στη δυτική Αφρική. Η ονομασία τους είναι αραβική και σημαίνει περιπλανώμενος Στη γλώσσα τους ονομάζονται Ιμουχάγ (Imuhaɣ). Κάθε τυμπανιστής της φυλής κρατάει ένα ιερό τύμπανο το οποίο σύμφωνα με την παράδοσή τους διέθετε μυστικιστική δύναμη.
Έθιμα και χριστιανικές παραδόσεις
Οι ιστορίες με την έλευση των Μάγων έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς κατά τον Μεσαίωνα απ΄όπου έλκουν και την καταγωγή τους τα διάφορα έθιμα. Μάλιστα, τα παιδιά πήγαιναν στη διάρκεια των Θεοφανείων (όπου η Καθολική Εκκλησία τιμά τη μνήμη τους) από σπίτι σε σπίτι δίνοντας ευχές και παίρνοντας δώρα. Στη Γερμανία τα παιδιά αυτά αποκαλούνται Sternsinger (= «Τραγουδιστές του άστρου»), και ντύνονται μάγοι πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι για να φέρουν δώρα και να δώσουν το χαρμόσυνο μήνυμα της Γέννησης του Χριστού.
Μια ακόμη παράδοση που ακολουθούν τόσο στη Πολωνία, όσο και στη Γερμανία, είναι το γράψιμο των αρχικών των ονομάτων των Τριών Μάγων (C M B ή K M B αν το «Caspar» γράφεται «Kaspar») πάνω από την εξώπορτα των σπιτιών με κιμωλία. Αυτό θεωρείται ευλογία για τους ενοίκους στο νέο έτος, καθώς είναι και τα αρχικά των λατινικών λέξεων Christus mansionem benedicat («Ας ευλογεί ο Χριστός την οικία»).
Η Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία τιμάει τη μνήμη τους ανήμερα τα Χριστούγεννα. Σύμφωνα μάλιστα με την παράδοση υπάρχει μία χρυσή θήκη του 15ου αιώνα που υποτίθεται ότι περιέχει τα δώρα των Μάγων και φυλάσσεται στη Μονή Αγίου Παύλου στο Άγιο Όρος. Δωρήθηκε στη μονή τον 15ο αιώνα από τη Μάρα Μπράνκοβιτς, θυγατέρα του ηγεμόνα της Σερβίας Γεωργίου Μπράνκοβιτς και της Ειρήνης Καντακουζηνής. Η Μάρα ήταν η μητριά του Μωάμεθ και λέγεται ότι μετέφερε τη θήκη κρυφά στο Άγιο Όρος προκειμένου να σώσει τα δώρα από τη μανία των Τούρκων.
Οι Αθωνίτες μοναχοί πιστεύουν ότι τα Δώρα των Μάγων έχουν ιαματικές δυνάμεις, προσφέροντας έτσι μαρτυρία για την Ενανθρώπηση του Χριστού.
Xρόνια Πολλά σε όλους και Καλά Χριστούγεννα
