Στη Μικρασιατική Εκστρατεία το ελληνικό κράτος έστειλε τρεις καλλιτέχνες να αποτυπώσουν τον πόλεμο, τον Σπύρο Παπαλουκά, τον Παύλο Ροδοκανάκη και τον Περικλή Βυζάντιο. Και οι τρεις, στρατιώτες, πήγαν στη Μικρά Ασία ζωγράφισαν και παρουσίασαν τα έργα τους σε έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο, στην Αθήνα.
Η στρατιωτική ηγεσία αποφάσισε να μεταφέρει την έκθεση στη Σμύρνη και εκεί στη Μεγάλη Πυρκαγιά τα έργα κάηκαν.
Όσα έργα σώθηκαν από εκείνα που εκτέθηκαν στο Ζάππειο, πίνακες του Βυζάντιου που δημιουργήθηκαν στην Προύσα και στη διαδρομή της Στρατιάς και κάποια σχέδια του Παπαλουκά από τη Μικρασιατική Εκστρατεία παρουσιάζονται στην έκθεση «Ξεριζωμοί, 1922-2022. Μαρτυρίες μέσα από την Τέχνη» που εγκαινιάζεται την Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ.
«Είναι η τελευταία που διοργανώνεται το 2022 και ίσως η μοναδική έκθεση με εικαστικό υλικό και όχι διηγήσεις και φωτογραφίες, που έχουν παρουσιαστεί σε άλλους χώρους στη Θεσσαλονίκη και εκτός» τόνισε η γενική διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών του ΑΠΘ, Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά κατά τη διάρκεια ξενάγησης για δημοσιογράφους.
Η Μικρασιατική Καταστροφή και οι συνέπειές της στη Θεσσαλονίκη και οι σύγχρονοι ξεριζωμοί έως σήμερα είναι οι δύο ενότητες της επετειακής έκθεσης στο πλαίσιο της οποίας θα πραγματοποιηθούν παράλληλες εκδηλώσεις, συγκεκριμένα ξεναγήσεις, ομιλίες, θεατρικά, συναυλίες και μουσείο-εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις σχολικές βαθμίδες, ηλικίες και ομάδες.
Ο Σπύρος Παπαλουκάς απογοητεύτηκε τόσο πολύ από την καταστροφή και αποφάσισε να πάει στο Άγιον Όρος. Τον συνόδευσε ο Στρατής Δούκας και εκεί συναντήθηκε με τον Φώτη Κόντογλου. Ο Παπαλουκάς και ο Κόντογλου, δύο καλλιτέχνες που ήταν μαζί στο Παρίσι, είχαν το ίδιο υπόβαθρο καλλιτεχνικά και σε σπουδές, βρέθηκαν στο Άγιον Όρος, αλλά αντιμετωπίζουν με εντελώς διαφορετικό τρόπο την βυζαντινή τέχνη, εξήγησε η κ. Γουλάκη- Βουτυρά.
Ο Στρατής Δούκας σε επιστολές του μεταφέρει τον μεταξύ τους διάλογο, στον οποίοι γίνεται φανερό ότι ο Κόντογλου παραμένει πιο δογματικός, αυστηρός σε αυτό που θεωρεί βυζαντινή παράδοση, ο Παπαλουκάς έχει ένα διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης που αντικατοπτρίζεται στα σχέδια και τις ελαιογραφίες του, ανέφερε η γενική διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών του ΑΠΘ.
Μετά την επίσκεψη στον Άγιον Όρος ο Παπαλουκάς αποφασίζει να διοργανώσει με τη βοήθεια του Δούκα μία μεγάλη έκθεση στο Καφενείο του Λευκού Πύργου, το 1924-1925. Ήταν η πρώτη ατομική έκθεση ενός σπουδαίου ζωγράφου με 120 έργα. Η έκθεση, σύμφωνα με την κ. Γουλάκη – Βουτυρά εντυπωσίασε στο κοινό της Θεσσαλονίκης, καθώς ο Δούκας προσπάθησε να διαδώσει τη μικρασιατική λαϊκή τέχνη και συμπεριέλαβε έργα ταπητουργίας και αγγειοπλαστικής.
Στο πρώτο μέρος της έκθεσης περιλαμβάνονται σκίτσα του Σπύρου Παπαλουκά για την Καταστροφή της Σμύρνης, τα οποία σε διαδοχική παρουσίαση θυμίζουν κινηματογραφικά καρέ, έργα ακουαρέλες με τοπία της Μικράς Ασίας, έργα του από την περίοδο που έμεινε στο Άγιο Όρος έως το 1926, τα οποία εκτέθηκαν στο Καφενείο του Λευκού Πύργου, αφίσες που δημιούργησε για την πρώτη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης το 1926 και δημιουργίες των Βαλσαμάκη, Μηνά Αβραμίδη, Χαλεπά-Κατσάτου (δάνεια από Μουσεία και Συλλογές). Έργα του Περικλή Βυζάντιου τα οποία απεικονίζουν, κυρίως την καθημερινή και όχι τη στρατιωτική ζωή στη Μικρά Ασία, ελαιογραφίες σε ξύλο, τα οποία φυλάσσονταν στις αποθήκες του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και παρουσιάζονται πρώτη φορά στο κοινό, καθώς και φωτογραφικό υλικό του Αρχείου Στρατή Δούκα στο Α.Π.Θ. εντάσσονται επίσης στην πρώτη ενότητα της έκθεσης.
Στη δεύτερη ενότητα της έκθεσης γίνεται ένα άλμα, ο ξεριζωμός ξεπερνά τα χρονικά και γεωγραφικά όρια της Μικράς Ασίας και αναδεικνύονται τραγικά όμοιες καταστάσεις του πιο πρόσφατου παρελθόντος και του σήμερα, είτε στον Ελλαδικό χώρο είτε σε άλλες περιοχές του πλανήτη.
Ο Δημήτρης Μεσσίνης σε φωτορεπορτάζ καταγράφει με τον φακό του τις δραματικές συνέπειες πολεμικών συγκρούσεων και βίαιων εκτοπισμών σε Κόσοβο, Αφγανιστάν, Σεράγεβο, Ειδομένη, Λέσβο και Κω.
Ο Χρήστος Αλαβέρας εμπνέεται από το έργο του Μεσσίνη και μεταγράφει εικόνες βίας και ξεριζωμών στη μνημειακών διαστάσεων εικαστική σύνθεση με κάρβουνο «Βαδίζοντας Ανάμεσα».
Στα πρόσφατα προσφυγικά ρεύματα του 2015 και του 2016 εστιάζει ο Γιώργος Κατσάγγελος με τις «Μαρτυρίες» του, προσκαλώντας ανθρώπους που τελικά εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη να ανακαλέσουν τις μνήμες των πρωτόγνωρων καταστάσεων που βίωσαν εγκλωβισμένοι στην Ειδομένη.
Ακόμη η μικρού μήκους ταινία του Γιώργου Ζώη, «Third Kind», παρουσιάζει το δυστοπικό, μετα-αποκαλυπτικό μέλλον μιας ανθρωπότητας ολότελα εκτοπισμένης από το γήινο περιβάλλον μετά από έναν πρωτόγνωρα μαζικό, πλανητικό «ξεριζωμό».
Η Άννα-Μαρία Τσακάλη με τα «Μικρασιατικά», το πορτρέτο του πρόσφυγα παππού και την εγκατάσταση-μνημόσυνο αποδίδει εικαστικά φόρο τιμής στην προσφυγική καταγωγή της δύο γενιές αργότερα. Την έκθεση πλαισιώνουν ηχογραφημένες μαρτυρίες επιζώντων της καταστροφής της Σμύρνης από το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού (Ι.Α.Π.Ε.), οι οποίες αποτυπώνουν τα γεγονότα εκείνων των ημερών με συγκλονιστική αμεσότητα.
Η έκθεση του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών του ΑΠΘ «Ξεριζωμοί, 1922-2022. Μαρτυρίες μέσα από την Τέχνη», η οποία τελεί υπό την αιγίδα της Α.Ε. της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου θα εγκαινιαστεί μεθαύριο στις 19:00 και θα διαρκέσει έως τις 2 Απριλίου 2023.
Κ. Γιαννίκη
