Σας παραθέτουμε συλλογική εργασία των Ντοριάν Κατάρο, Αθανάσιου Κουτραφούρη και Οδυσσέα Τζάννε που αφορά το σπήλαιο της Αγίας Σοφίας στον Κάλαμο.
Γεωγραφικά
Στο μικρό οικισμό Σπηλίες, στα ΝΑ των Κυθήρων, υπάρχει ένα σπήλαιο που έχει δώσει και το όνομα στην περιοχή. Είναι ένα από τα 88 καταγεγραμμένα σπήλαια του νησιού και ένα από τα τρία που φιλοξενούν ναούς της Αγίας Σοφίας. Έχει μήκος 135 μ. και σταθερή θερμοκρασία 17º Κελσίου. Μελετήθηκε για πρώτη φορά από τον Ιωάννη Πετρόχειλο. Ο Εμμανουήλ Π. Καλλίγερος αναφέρει στο βιβλίο του ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ (σελίδες 224-225) σχετικά με την ιστορία του τόπου σε διάστημα χιλιάδων ετών: «Σπηλίες. Μικρός οικισμός, ο οποίος αναφέρεται πάντα μαζί με το Κάλαμο και ο οποίος βρίσκεται στο Ν άκρο του νησιού Α από το Καψάλι. Η κατοίκηση σ’ αυτόν τοποθετείται πολύ πρόσφατα, στον 19ο αι., από κατοίκους με το επώνυμο Σωτήρχος, οικογένεια με αδιάλειπτη παρουσία στα Κύθηρα από τον 15ο αι. και πιθανόν ενωρίτερα. Φαίνεται ότι ο μικρός αυτός οικισμός, με την πρόσφατη κατοίκησή του, αποτελεί το παλαιότερα κατοικημένο σημείο των Κυθήρων. […] Συγκεκριμένα, στο σπήλαιο της Αγίας Σοφίας στις Σπηλίες, βεβαιώθηκε ανθρώπινη παρουσία στα Κύθηρα από το τέλος της ύστερης νεολιθικής-υπονεολιθικής περιόδου, δηλαδή κοντά στο 3000 π.Χ. Σύμφωνα δε με άλλες απόψεις, τα λείψανα στο σπήλαιο της Αγίας Σοφίας είναι ακόμη παλαιότερα και ανάγονται στη νεότερη νεολιθική εποχή, δηλαδή στην 5η χιλιετία π.Χ. Αυτό από μόνο του είναι ένα ζήτημα που δημιουργεί εξαιρετικό ενδιαφέρον για την περιοχή που φιλοξένησε τους μακρινούς αυτούς προγόνους των Κυθηρίων. […] Ο οικισμός, και σήμερα ακόμη, παρόλο που βρίσκεται σε προνομιούχο θέση από πλευράς θέας προς τη θάλασσα, έχει περιορισμένο αριθμό οικιών και ακόμη πιο περιορισμένη μόνιμη κατοίκηση. Η ονομασία του οφείλεται ασφαλώς στις σπηλιές της περιοχής και ιδίως στη σημαντικότερη, αυτή της Αγίας Σοφίας.»
Λίγα Ιστορικά
Η εκκλησία αναφέρεται για πρώτη φορά ως εκκλησίδιο το 1824 ενώ σύμφωνα με άλλες πηγές (κώδικας του επισκόπου Κυθήρων Νεκτάριου Βενιέρη) είναι καταγεγραμ-μένη ήδη από το 1697. Ιερείς έχουν διατελέσει παλαιότερα ο παπα-Σταύρος, ο παπα-Θοδωρής και πιο πρόσφατα ο παπα-Φρουμέντιος και ο παπα-Παναγιώτης. Ο ναός λειτουργείται ανήμερα της γιορτής στις 17 Σεπτεμβρίου. Την παραμονή τελείται (αρχιερατικός) Εσπερινός με αρτοκλασία, όπου συγκεντρώνεται πολύς κόσμος από όλο το νησί.
Ο βίος της Αγίας
Η Αγία Σοφία ήταν αρχοντικής καταγωγής, ευσεβής χριστιανή. Είχε τρεις κόρες που τους είχε δώσει ονόματα από την Αγία Γραφή: Πίστη, Ελπίδα, Αγάπη. Όταν έμεινε χήρα πήγε στη Ρώμη. Ο αυτοκράτορας πληροφορήθηκε ότι οι τέσσερις γυναίκες ήταν χριστιανές. Διέταξε να τις συλλάβουν και να τις φέρουν μπροστά του. Αφού χώρισε τη μητέρα από τις κόρες της άρχισε να ανακρίνει τη μεγαλύτερη, την Πίστη. Με δελεαστικά λόγια προσπάθησε να την κάνει να αρνηθεί το Χριστό αλλά εκείνη δεν λύγισε. Τότε ο αυτοκράτορας διέταξε να την αποκεφαλίσουν. Ύστερα κάλεσε τη δεύτερη κόρη, την Ελπίδα. Ούτε κι αυτή αρνήθηκε την πίστη της. Το ίδιο συνέβη και με την τρίτη κόρη, την Αγάπη. Τότε η μητέρα Σοφία, υπερήφανη για τη δύναμη και την ευσέβεια των θυγατέρων της πήρε τα σώματά τους και τα έθαψε σε μια σπηλιά. Εκεί έμεινε για τρεις μέρες και τρεις νύχτες παρακαλώντας τον Θεό να την πάρει κοντά Του. Έτσι και έγινε και η Αγία Σοφία ξεψύχησε πάνω στον τάφο της Πίστης, της Ελπίδας και της Αγάπης.
Εικονογραφία
«Οι άγιες εικόνες που ατενίζουμε μόλις εισέλθουμε σ’ έναν ορθόδοξο Ναό, ανήκουν βέβαια στη Βυζαντινή ζωγραφική, αλλά δεν είναι μια απλή θρησκευτική ζωγραφιά, μια νατουραλιστική παράσταση δηλαδή, που το θέμα της είναι ένα πρόσωπο της θρησκείας ή μια θρησκευτική ιστορία. Η λέξη ‘‘εικόνα’’ προέρχεται από το ρήμα είκω, που σημαίνει ομοιάζω. […] Η ουσία της λέξης ‘‘εικόνα’’ είναι η μίμηση, η ομοίωση με το Πρωτότυπο, το Αρχέτυπο.»
«Κάθε εικόνα έχει ενωμένα αυτά τα δύο στοιχεία: Την τεχνική, το ζωγραφικό τρόπο και τη μορφή, την οποία την παίρνει από την παράδοση της Εκκλησίας. Ο ζωγραφικός τρόπος μπορεί να μεταβληθεί, ενώ η μορφή δεν μπορεί να αλλάξει, παραμένει σταθερή. Διαφορετικά, οι πιστοί θα πάθαιναν σύγχυση και δεν θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν το πρόσωπο που εικονίζεται. Διότι η μορφή μάς δείχνει το αρχέτυπο, μας δείχνει το εικονιζόμενο πρόσωπο.»
«Σε κάθε εικόνα υπάρχει το ‘‘μόνιμο στοιχείο’’ και το ‘‘επεισοδιακό στοιχείο’’. Το μόνιμο στοιχείο της εικόνας (το περιεχόμενο της σύνθεσης) είναι εκείνο που εκφράζει το δόγμα της Εκκλησίας και είναι αμετάβλητο και απαραβίαστο. Το επεισοδιακό στοιχείο (π.χ. τα κτήρια, η στάση και η κίνηση των σωμάτων, οι πτυχές των ενδυμάτων, ο φωτισμός, η απόχρωση των πραγμάτων) μπορεί να αλλάξει, είναι το τρεπτό στοιχείο, και είναι εκείνο που κάνει μεγαλοφυείς τους επιδέξιους καλλιτέχνες. […] Το μόνιμο και επεισοδιακό στοιχείο είναι ένας βασικός νόμος-κανόνας της ορθόδοξης Βυζαντινής αγιογραφίας. Το επεισοδιακό, λοιπόν, στοιχείο μπορεί να τροποποιηθεί, να αλλάξει, ανάλογα με την προτίμηση και το καλλιτεχνικό γούστο του αγιογράφου, αλλά ποτέ δεν μπορεί να τροποποιηθεί το μόνιμο στοιχείο.»
Αποσπάσματα από το βιβλίο «Τι ξέρεις εσύ για τις εικόνες;» εκδ. ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ 2000
«Τα βασικά χαρακτηριστικά της εικονογράφησης των Αγίων Σοφίας, Πίστης, Ελπίδας, Αγάπης είναι τα εξής: Στο κέντρο της παράστασης στέκεται η Αγία Σοφία με τα χέρια ανοιχτά ή κρατώντας μικρό σταυρό. Μπροστά της στέκονται οι θυγατέρες της, έχοντας στη μέση συνηθέστερα τη μεγαλύτερη Πίστη, ή σπανιότερα τη μικρότερη Αγάπη, οι οποίες κρατούν και εκείνες το σταυρό που δηλώνει το μαρτύριό τους. Υπάρχουν μερικές αγιογραφίες διαφορετικές: μία ‘‘έκκεντρη’’ όπου η Αγία Σοφία βρίσκεται στα αριστερά σε στροφή κατά τρία τέταρτα και οι τρεις θυγατέρες κατά μέτωπο, μία ‘‘επί των ώμων’’ όπου η Αγία Σοφία στρέφεται και κοιτάζει πάνω από τον ώμο της την Πίστη, κάποιες λίγες με ιδιαίτερα δραματικό χαρακτήρα και με νατουραλιστικό χρώμα, με παραστατικές κινήσεις και εκφράσεις πάθους που δεν συνηθίζονται στη βυζαντινή αγιογραφία.»
Πληροφορίες από θεολογικές σελίδες στο Διαδίκτυο
«Η αρχική εικόνα βρέθηκε από κάποιο βοσκό της οικογένειας Σωτήρχου πάνω σε δύο τάφους, σε μια μικρή κοιλότητα μέσα στο σπήλαιο, στο πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Η πρωτότυπη εικόνα δυστυχώς κλάπηκε γύρω στο 1940, όπως επίσης και μια εικόνα που έγραφε πάνω ‘‘αφιέρωμα Νικήτα Σωτήρχου 1821’’. Σήμερα, στο πέτρινο τέμπλο του ναού υπάρχουν λίγες φορητές εικόνες, τρεις από τις οποίες είναι αφιερωμένες στην Αγία Σοφία. Οι δύο ακολουθούν τον ίδιο εικονογραφικό τύπο ενώ η τρίτη, ιδιαίτερα πρωτότυπη, παρουσιάζει τη στιγμή του μαρτυρίου.»
Από τοπικές προφορικές παραδόσεις και επιτόπια παρατήρηση
Η μητέρα Σοφία ευλογεί κρατώντας στο δεξί της χέρι μικρό σταυρό. Μπροστά της οι τρεις θυγατέρες με σειρά από τα αριστερά: Ελπίς, Πίστις, Αγάπη κρατούν κι εκείνες το σταυρό που δηλώνει το μαρτύριό τους. Δια χειρός Β.Τσαρόγλου, χρονολογία δυσανάγνωστη. Δέηση οικογενείας Ιωάννου Νικολάου Σωτήρχου. Το φόντο είναι χρυσό. Τα ρούχα είναι πράσινα, πορφυρά και γαλάζια με πολλές πτυχώσεις.
Ζωγραφίζονται φυσικά στοιχεία: ποταμάκι, χώμα με χορτάρι. Έντονα χρώματα. Γαλάζιο φόντο. Αναγράφονται τα ονόματα των θυγατέρων από αριστερά προς τα δεξιά: Πίστις (με το πρώτο γράμμα πεζό), Αγάπη, Ελπίς. Μετά τα ονόματα σημειώνεται τελεία. Στην πίσω πλευρά γράφει: «Α.[δελφός] Ευθύμιος Καυσοκαλυβίτης, Δάφνη Αγίου Όρους, [προς] πρωτοπρεσβύτερον κύριον Σταύρον Χάρον».
Οι άκρες του ξύλου είχαν κοπεί και ξανακολληθεί. Στην κορυφή ο Παντοκράτωρ. Οι δύο θυγατέρες κείτονται νεκρές. Η μητέρα Σοφία και η τρίτη θυγατέρα της (Αγάπη;) εικονίζονται ήρεμες και καρτερικές. Αίμα τρέχει από τους λαιμούς των σφαγμένων κοριτσιών.
Τα εικονιζόμενα πρόσωπα δεν ονομάζονται. Η εικόνα έχει τίτλο: «Η Αγία Σοφία μετά των τριών θυγατέρων της».
Διάφορα λαογραφικά
Η παλαιά κάτοικος του οικισμού μας, κυρία Ντίνα Σωτήρχου μάς αφηγήθηκε τα εξής:
«Η Αγία Σοφία ζούσε σε σπήλαιο όπου μετά το μαρτύριό τους έθαψε τις κόρες της. Έτσι συνήθως εορτάζεται μέσα σε σπήλαια. Στα Κύθηρα υπάρχουν τρία σπήλαια με ναούς της Αγίας Σοφίας, στο Μυλοπόταμο, στον Κάλαμο και στην Αγία Πελαγία. Οι σπηλαιολόγοι υπολογίζουν την ηλικία τους στα 60.000 χρόνια.
Το 1635 με 1660 βοσκοί της γύρω περιοχής ζούσαν στο σπήλαιο που τους πρόσφερε στέγη. Είδαν πέτρες και βρήκαν από κάτω ένα τάφο με όστρακα, αγγεία και με μια εικόνα της Αγίας Σοφίας. Μετά, άλλοι έκτισαν την εκκλησία και γιορτάζεται στις 17 Σεπτεμβρίου. Η εικόνα στην εκκλησία, δώρο του Νικήτα Σωτήρχου το 1821, δεν υπάρχει πια γιατί την έκλεψαν.
Αυτή η εκκλησία είναι των Σωτήρχων. Όταν ο πατέρας του κυρίου Σπύρου (Γιάννης Σωτήρχος) ήταν νεαρός (περίπου πριν 90 χρόνια) κτίστηκε ο τοίχος του κυρίως ναού.
Ένας καλόγερος στο Άγιον Όρος είδε κάποτε στον ύπνο του ένα όνειρο, να πάει στα Κύθηρα, στις Σπηλίες και να προσκυνήσει. Ήρθε, λοιπόν, και είχε μια εικόνα της Αγίας Σοφίας και την έδωσε στον παπα-Σταύρο. Αυτή η εικόνα βρίσκεται και σήμερα μέσα στο ναό.
Το 1941 στους βομβαρδισμούς πολλοί άνθρωποι, κυρίως από το Καψάλι, έρχονταν και κρύβονταν μέσα στην σπηλιά.»
Ντοριάν Κατάρο
Αθανάσιος Κουτραφούρης
Οδυσσέας Τζάννες
