Είναι συγκλονιστικές οι ιστορίες των ανθρώπων όταν ακούγονται από τα ίδια τους τα χείλη. Με τη δύναμη του προφορικού λόγου, το ιδιόλεκτο, τη χροιά και την ένταση της φωνής τους. Ταράζεσαι σαν ακούς τον Μιχάλη Πρωτοψάλτη, Κυθήριο που βρήκε την τύχη του μακριά από την Ελλάδα, σε άλλη ήπειρο, να μιλάει για κείνο τον ξεριζωμό. «Δεν ήξερα πώς θα ήταν η ζωή στην Αυστραλία… Τίποτα. Ολα ήτανε στο όνειρο». -Τι ετοιμασίες κάνατε για το ταξίδι; «Τίποτε απολύτως. Ενα σακάκι εφόρεσα από του πατέρα μου. Με φτάνανε μέχρι τον αστράγαλο. Φτώχεια ήξερα… Και ήλπιζα ότι θα βρω κάτι να φάω και να γίνω άνθρωπος…».
Τις ιστορίες των ανθρώπων που άφησαν το άγριο, φτωχικό σκηνικό της μετεμφυλιακής Ελλάδας για μια καλύτερη ζωή αναζητεί το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Κύθηρα: Ιστορίες που χτίζουν γέφυρες», που βρίσκεται σε εξέλιξη στο Τσιρίγο, ένα νησί πληγωμένο από τη μετανάστευση.
Η πρώτη φάση του υλοποιήθηκε από το 6ο Περιφερειακό Κέντρο Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού (ΠΕ.Κ.Ε.Σ.) Αττικής σε συνεργασία με μαθητές και εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Πειραιά, καθώς και με την υποστήριξη του Κυθηραϊκού Συνδέσμου Αθηνών και του Κληροδοτήματος Nicholas Anthony Aroney.
Την επιστημονική καθοδήγηση του προγράμματος είχε η Ενωση Προφορικής Ιστορίας και το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
Οι συμμετέχοντες επιχειρούν βιογραφική προσέγγιση της μεταναστευτικής ιστορίας των Κυθήρων. Συγκροτούν αρχείο μνήμης, τιμώντας τους ανθρώπους εκείνους οι οποίοι ξεκίνησαν από τα Κύθηρα με διαφορετικά όνειρα, για να πάρουν μέρος στο δύσκολο ταξίδι της μετανάστευσης με προορισμό την Αυστραλία.
Το στοίχημα της μνήμης
«Ο γάλλος ιστορικός Πιερ Νορά μιλάει για ένα έλλειμμα ζωντανής μεταβίβασης της μνήμης από τη μια γενιά στην άλλη» λέει στο Protagon η Αρχοντία Μαντζαρίδου, από τους εκπαιδευτικούς που είναι η «ψυχή» του προγράμματος. «Οι συνεντεύξεις με τους Κυθήριους που μετανάστευσαν αποτελούν χωρίς αμφιβολία μια σημαντική ιστορική πηγή για την τοπική ιστορία του νησιού, αλλά και για τη διατήρηση της μνήμης».
Και συμπληρώνει: «Οι μαθητές και μαθήτριες των σχολείων στα Κύθηρα, στην Αυστραλία και στη Νέα Υόρκη θα πάρουν συνεντεύξεις από τα πρόσωπα της οικογένειάς τους που έχουν ακόμα μνήμες και μπορούν να αφηγηθούν τη δική τους ιστορία μετανάστευσης ή την ιστορία των γονιών ή των παππούδων τους. Αυτό που θα προκύψει θα είναι ένα σύνολο ιστοριών από τρεις ηπείρους, αλλά με μία αφετηρία, τα Κύθηρα. Οι ιστορίες θα μελετηθούν με στόχο την αναγνώριση σε αυτές στοιχείων που τις ενώνουν.
«Η συνάντηση δύο ή τριών ιστοριών θα γίνει το πρωτογενές υλικό για τον σχεδιασμό μιας κοινής ιστορίας. Οι αρχικές ιστορίες θα δίνουν τη σκυτάλη η μία στην άλλη και μέσα από αυτή τη σύνθεση και την πολυφωνία των πολύτιμων μαρτυριών θα δημιουργείται κάθε φορά μια νέα ιστορία, η οποία θα έχει κάτι περισσότερο να πει μέσα από τη σύνθεση των μερών της. Αυτό που θα ενώσει τις ιστορίες δεν το γνωρίζουμε ακόμα».
Μπορεί η αφορμή να γίνει ένα χωριό, μια ημερομηνία, ένα πρόσωπο, ένα αντικείμενο. Στο τέλος, οι συνδεδεμένες ιστορίες θα αποτελέσουν ψηφίδες που θα συνθέσουν το παζλ της μνήμης για μια από τις περισσότερο σημαντικές σελίδες της ιστορίας των Κυθήρων αλλά και της ιστορίας της μετανάστευσης της Ελλάδας.
«Μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα, η ιστορία δεν αποτελεί ακαδημαϊκό αφήγημα σε ένα σχολικό εγχειρίδιο, αλλά βιώνεται από τους μαθητές, προσωποιείται σε ένα πρόσωπο, εξελίσεται μέσα από την αφήγηση στην οποία συμμετέχουν, τόσο κατά την διάρκειά της, με τις ερωτήσεις που απευθύνουν στους μάρτυρες, όσο και στη συνέχεια, μέσα από αναλύσεις, συνθέσεις και συγκρίσεις».
Το πρόγραμμα “Κύθηρα: Ιστορίες που χτίζουν γέφυρες” αποτελεί μια καινοτομία σύνδεσης και αλληλεπίδρασης όλων των βαθμίδων της σχολικής εκπαίδευσης. Οι κοινές ιστορίες γίνονται αντικείμενο έρευνας και δημιουργίας από κάθε μαθητική ομάδα, η οποία προσθέτει τη δική της ψηφίδα στην ολοκλήρωση του προγράμματος».
Οι μάρτυρες
Τέλη της δεκαετίας του ’50 – αρχές της δεκαετίας του ’60. Το ταξίδι για την άλλη ήπειρο διαρκούσε 27, 28, 29 μέρες, σχεδόν μήνα. Οι αφηγήσεις φωτίζουν το «πώς», αλλά και το «πριν» και το «μετά».
Δημήτρης Παυλάκης: «Επρεπε να δεχθούμε πρόσκληση για να πάμε στην Αυστραλία. Επρεπε δηλαδή κάποιοι να είναι εγγυητές για μας (…) Χρειάζονταν πιστοποιητικά από την Αστυνομία (…), από την Εφορία (…), εξετάσεις υγείας στο προξενείο της Αυστραλίας στην Αθήνα. (…) Δεν ήταν τόσο ευχάριστο το ταξίδι. 1.200 μετανάστες στο πλοίο, εγώ σε μια καμπίνα με άλλους έξι».
Φίλιππος Σκλάβος: «Δεν ξέραμε τίποτα για την Αυστραλία (…) Τις μέρες που ήμασταν στο πλοίο, εμείς τα παιδιά πηγαίναμε κάθε πρωί σε μια αίθουσα. Μας μαθαίνανε το εγγλέζικο αλφαβητάριο, μας λέγανε λέξεις. Οι γονείς μας πήγαιναν σε άλλη αίθουσα. Τους έλεγαν για τα ήθη και τα έθιμα στη νέα χώρα. Τους έλεγαν τι είχαν να αντιμετωπίσουν…»
Φωτογραφίες από τα καράβια, το «Πατρίς», το «Ελληνίς», αποτυπώνουν το ασπρόμαυρο χθες της μετανάστευσης. Σχεδόν 14-16 ώρες δουλειά τη μέρα τα πρώτα χρόνια, και επτά μέρες την εβδομάδα.
Δημήτρης Λουράντος : «12.500 δρχ. ήταν το εισιτήριο, όταν το μεροκάματο ήταν 30 δρχ. (…) Ετυχε να ξέρω λίγα αγγλικά κι έτσι δεν πήγα να δουλέψω στην κουζίνα, έγινα κατευθείαν σερβιτόρος (…) Μας έδιναν στέγη, τροφή. Μας έμεναν τα λεφτά καθαρά, στέλναμε στην Ελλάδα να βοηθήσουμε την οικογένειά μας».
Η Βασιλική Χλέντζου από 12 χρονών ήθελε να φύγει, δεν έβλεπε μέλλον στο νησί. Οταν αποδέχθηκε την πρόσκληση του θείου της ήταν πια έφηβη. Ανήκε όμως στις εξαιρέσεις, ταξίδεψε αεροπορικώς, ένας μήνας με το καράβι ήταν επικίνδυνη αποστολή για τη νεαρή της εποχής εκείνης. Ο καημός της ήταν που άφησε πίσω στο νησί τον παιδικό της έρωτα… Συγκινείται καθώς αφηγείται πώς ο θείος της το κατάλαβε και απηύθυνε δεύτερη πρόσκληση, σε εκείνον.
Η νεαρή Βασιλική λάμπει στη φωτογραφία του γάμου της. Εζησε καλά, είχε το ωραίο σπίτι της, το μαγαζί της. Παρότι το μέρος ήταν ξένο και κάθε σκέψη ήθελε τη ζωή εκεί να είναι προσωρινή, η επιστροφή στην πατρίδα ήταν οδυνηρή. «Δυο ζωές να ζήσω δεν θα κλάψω όσο έκλαψα όταν πουλήσαμε το μαγαζί για να φύγουμε».
Η Ευανθία Δούβρη – Πρωτοψάλτη μιλάει με απίστευτη γλυκύτητα για τη Μελβούρνη, την πόλη όπου μεγάλωσε. Ηταν κοριτσάκι όταν έφυγε από το νησί. Θυμάται τη μητέρα της να τις κρατάει από το χέρι, αυτή και την αδελφή της, καθώς ανέβαιναν στο πλοίο. Θυμάται τον καμαρότο να τις οδηγεί στην καμπίνα του «Ελληνίς». 1963. Πρώτος σταθμός Αίγυπτος.
Μανώλης Κασιμάτης: «27 ημέρες ταξίδι. 1962. Μαζική μετανάστευση προς Αυστραλία (…) 12 μέρες στον Ινδικό Ωκεανό, χωρίς να βλέπεις καθόλου στεριά, στεριά καθόλου. Και φτάσαμε στο Περθ, το πρώτο λιμάνι της Αυστραλίας. Εκεί είδαμε άλλα πράγματα. Τάξη, καθαριότητα, πόλεις, ωραία πράγματα (…) Στο Σίδνει βγήκαμε στις 8.20 το πρωί, στις 29 Ιουλίου 1962! (…) Κάποιοι περιμένανε τις νύφες με μπουκέτα…»
Η ταυτότητα του προγράμματος
Στα κιτάπια του προγράμματος οι μάρτυρες καταγράφονται σε ζευγάρια/ομάδες με τους συνεντευκτές.
Ευανθία Δούβρη – Πρωτοψάλτη (συνέντευξη: Ανθή Μαυρομάτη, Παναγιώτα Σεμιτέκολου, Ελένη Τζάνε), Αθανάσιος Ζαντιώτης (συνέντευξη: Αννίτα Χατζή και μαθητές/τριες Νηπιαγωγείου Ποταμού Κυθήρων), Δημήτριος Ζαντιώτης (συνέντευξη: Αννίτα Χατζή και μαθητές/τριες Νηπιαγωγείου Ποταμού Κυθήρων), Μανώλης Κασιμάτης (συνέντευξη: Γιώργος Λουράντος και μαθητές/τριες Γυμνασίου Κυθήρων), Δημήτρης Λουράντος (συνέντευξη: Μαρία Λουράντου), Δημήτρης Παυλάκης (συνέντευξη: Γιώργος Λουράντος και μαθητές/τριες Γυμνασίου Κυθήρων), Μιχάλης Πρωτοψάλτης (συνέντευξη: Σταυρούλα Πρωτοψάλτη), Φίλιππος Σκλάβος (συνέντευξη: Σταυρούλα Πρωτοψάλτη), Βασιλική Χλέντζου (συνέντευξη: Αρχοντία Μαντζαρίδου).
Οι μαθητές και μαθήτριες των σχολικών μονάδων Π/θμιας και Δ/θμιας Εκπαίδευσης των Κυθήρων, με βάση τις συνεντεύξεις, αξιοποίησαν διδακτικές τεχνικές της προφορικής ιστορίας και δημιούργησαν το πορτρέτο κάθε μάρτυρα μέσα από την ιστοριογραμμή της ζωής του, ερμήνευσαν στοχαστικά τις συνεντεύξεις με τα εργαλεία διαλόγου και τις στρατηγικές του Οργανισμού Project Zero του Πανεπιστημίου Harvard, διασκεύασαν τις προφορικές μαρτυρίες σε θεατρικά δρώμενα και ποιήματα.
Οι Συντονιστές Εκπαιδευτικού Εργου του 6ου ΠΕ.Κ.Ε.Σ. Αττικής που υποστήριξαν το πρόγραμμα κατά τη διάρκεια της πρώτης του φάσης, είναι: Στέφανος Ζιώβας (Σ.Ε.Ε. Πληροφορικής), Παναγιώτης Παππάς (Σ.Ε.Ε. Φυσικής Αγωγής), Παναγιώτης Πεφάνης (Σ.Ε.Ε. Φυσικών Επιστημών), Μαρία Κασκαντάμη (Σ.Ε.Ε. Φιλολόγων), Αχιλλέας Μανδρίκας (Σ.Ε.Ε. Εκπαίδευσης για την Αειφορία), Αρχοντία Μαντζαρίδου (Σ.Ε.Ε. Δασκάλων), Ελευθέριος Μαστορίδης (Σ.Ε.Ε. Μαθηματικών), Κυριακή Μέλλιου (Σ.Ε.Ε. Νηπιαγωγών), Αναστασία Μεσάρη (Σ.Ε.Ε. Φιλολόγων), Ελένη Μπάλιου (Σ.Ε.Ε. Αγγλικής Γλώσσας), Νάγια Μποέμη (Σ.Ε.Ε. Θεατρικής Αγωγής), Παναγιώτης Φατσέας (Σ.Ε.Ε. Εφαρμοσμένων Τεχνών).
Ο περασμένος Νοέμβριος έγινε αφετηρία της δεύτερης φάσης του προγράμματος.
