Η συστημική ψυχοθεραπεία δεν βλέπει τον άνθρωπο μεμονωμένο, ξεκομμένο από το περιβάλλον του. Αντίθετα, τον αντιμετωπίζει ως μέρος των συστημάτων στα οποία ανήκει. Αναγνωρίζει την επίδραση που έχουν επιμέρους σχέσεις και προσπαθεί να την αποκαλύψει για να τη θεραπεύσει.
Ποιες ακριβώς είναι οι μέθοδοί της και γιατί ταιριάζει σε κάποιους περισσότερο από άλλους, μας εξηγεί η συστημική ψυχοθεραπεύτρια Άντρη Χριστούδια Gumuskut.
Τι είναι η συστημική ψυχοθεραπεία;
Η συστημική ψυχοθεραπεία αφορά την εφαρμογή της Θεωρίας των Συστημάτων στον χώρο της ψυχικής υγείας. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, όπως διατυπώθηκε από τον βιολόγο Karl Ludwig von Bertalanffy τo 1968, ως σύστημα ορίζεται το σύνολο των στοιχείων σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση. Κάθε αλλαγή σε κάποιο μέρος του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα. Μια οικογένεια, μια εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση, αποτελούν ανθρώπινα συστήματα.
Σε κάθε σύστημα, όλα τα μέλη συνδέονται μεταξύ τους και η σύνδεση αυτή είναι κάτι περισσότερο και πολυπλοκότερο από το απλό άθροισμα των μερών που την απαρτίζουν. Τα μέλη αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται συνεχώς, έτσι ώστε η κατανόηση της συμπεριφοράς του ενός να είναι ανέφικτη και ανεπαρκής χωρίς την κατανόηση της συμπεριφοράς των άλλων. Η οικογένεια είναι το πρωταρχικό σύστημα, το σύστημα αναφοράς για κάθε άτομο.
Κατά τη συστημική οπτική, οποιοδήποτε σύμπτωμα/πρόβλημα φέρει ένα άτομο για θεραπεία θεωρείται ότι μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο μέσα στο σύστημα των σημαντικών σχέσεών του και εκφράζει τη δυσλειτουργία του συστήματος.
Οι αρχές της συστημικής ψυχοθεραπείας
1. Είμαστε πρωτίστως η οικογένειά μας
Οτιδήποτε μας συμβαίνει έχει να κάνει με τις επιδράσεις από τα κυριότερα συστήματα της ζωής μας. Κουβαλάμε μέσα μας το φορτίο των εμπειριών και των πεποιθήσεων όλων των συστημάτων στα οποία υπήρξαμε μέλη.
Το πρώτο και κυριότερο σύστημα είναι η πατρική μας οικογένεια. Από την οικογένειά μας κουβαλάμε τις σημαντικότερες πεποιθήσεις και τα πιστεύω μας. Τα έχουμε μαζέψει μέσα από τα βιώματά μας ως μέρος αυτού του συστήματος. Από τον τρόπο που οι γονείς μας φέρονταν τόσο σε εμάς όσο και στους άλλους. Από τον τρόπο που αντιδρούν, ζουν και συναισθάνονται, σχηματίζεται και η δική μας αντίληψη για τη ζωή και η στάση μας απέναντί της. Οι συστημικοί ψυχοθεραπευτές στέκονται πάντα στις σχέσεις, στους ρόλους και στις ισορροπίες του συγκεκριμένου συστήματος κατά τη διάρκεια της θεραπείας.
2. Τα προβλήματα προέρχονται από δυσλειτουργικές πεποιθήσεις
Στις πεποιθήσεις που κουβαλάμε από την οικογενειακή μας ζωή (για το τι είναι καλό, κακό, επιτρεπτό, πώς πρέπει να εργαζόμαστε και να συμπεριφερόμαστε) προστίθενται και άλλες πεποιθήσεις από τα πιο πρόσφατα συστήματα της ζωής μας. Οι πεποιθήσεις αυτές αποδεικνύονται δυσλειτουργικές, όταν προσπαθούμε να διαχειριστούμε ένα τραύμα.
Στόχος της συστημικής ψυχοθεραπείας είναι να βοηθήσει τα άτομα να μπορέσουν να δουν αυτές τις πεποιθήσεις. Να καταλάβουν από πού προέρχονται και να τις αποσυνδέσουν από τον αληθινό τους εαυτό.
3. Το σύμπτωμα είναι φίλος μας
Το σύμπτωμα έρχεται σαν ένα μήνυμα, όχι σαν μια ασθένεια, και μας βοηθά να κατανοήσουμε την ψυχή. Μια κρίση πανικού, για παράδειγμα, είναι συνήθως το μήνυμα ότι υπάρχει πολύς καταπιεσμένος θυμός που έχει μετατραπεί σε φόβο.
Ο συστημικός θεραπευτής ξεκινάει από το να ακούσει τον θεραπευόμενο. Πώς περιγράφει τα συμπτώματά του; Έτσι θα κατανοήσει τις βαθύτερες αιτίες που τα προκάλεσαν. Για παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις κρίσεων πανικού, οι βαθύτερες αιτίες έχουν να κάνουν με μια «μπλοκαρισμένη» πεποίθηση για το πώς χειριζόμαστε τον θυμό («δεν πρέπει να θυμώνουμε», «είναι κακό να ζητάμε και να θυμώνουμε», «είναι κακό να εκδηλώνουμε συναισθήματα που δεν είναι ευχάριστα»). Όταν το άτομο καταλάβει τι είναι αυτό που «λέει» το σύμπτωμα, θα μπορέσει να το συνδέσει με την παλιά πεποίθηση. Στη συνέχεια, θα το αποσυνδέσει από την παρούσα φάση.
4. Θεραπευτής και θεραπευόμενος
Ο συστημικός ψυχοθεραπευτής δεν δίνει έμφαση μόνο στο γιατί οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Δίνει επίσης σημασία στο πώς συμπεριφέρονται και στο πώς αυτή η συμπεριφορά επηρεάζει της σχέσεις και τις δυναμικές στο σύστημα.
Ο συστημικός θεραπευτής οφείλει να είναι αυθεντικός και να καλλιεργήσει μια ατμόσφαιρα βαθιάς ενσυναίσθησης και αποδοχής μεταξύ αυτού και του θεραπευόμενου. Η συστημική θεραπεία είναι μια θεραπεία λόγου και διαλόγου.
Ο συστημικός θεραπευτής βλέπει τον θεραπευόμενο σαν σύνολο, όχι σαν ψυχική ασθένεια. Δεν τον βλέπει σαν σύμπτωμα, αλλά σαν άνθρωπο που αγωνίζεται. Αυτό που του συμβαίνει μπορεί να συμβεί στον καθένα. Ο θεραπευτής αντιμετωπίζει τον θεραπευόμενο με θαυμασμό. Ανυπομονεί να ακούσει την ιστορία του. Πίσω από την ιστορία υπάρχουν δυνάμεις και αγώνες που ο ίδιος τείνει να ξεχνάει. Αυτές τις δυνάμεις προσπαθεί να φέρει στην επιφάνεια.
5. Η πρακτική των αφηγήσεων
Σε μια συνεδρία συστημικής ψυχοθεραπείας η αρχή γίνεται πάντα από εκείνα που θα επιλέξει να «φέρει» ο θεραπευόμενος στο τραπέζι. Αυτά ακούει ο θεραπευτής. Δεν κάνει διάγνωση, ούτε δίνει συμβουλές. Ο θεραπευτής ακούει τις αφηγήσεις του θεραπευόμενου (ενεργητική ακρόαση) και τον βοηθάει με συγκεκριμένες ερωτήσεις να ξεδιπλώσει τα συναισθήματά του. Οι συστημικοί θεραπευτές λένε χαρακτηριστικά ότι οι ίδιοι είναι ειδικοί στις ερωτήσεις. Ο θεραπευόμενος είναι ειδικός στις απαντήσεις.
Στόχος είναι ο θεραπευόμενος να ακούσει ο ίδιος τον εαυτό του και να αντλήσει χρήσιμες πληροφορίες. Να κατανοήσει ο ίδιος τα συναισθήματα και τις ανάγκες του. Να ανακαλύψει εκ νέου τις ξεχασμένες δυνάμεις του. Μέσα από αυτή τη διαδικασία ο θεραπευτής δείχνει στον θεραπευόμενο ότι δουλεύει με τις δικές του δυνάμεις και όχι με τις συμβουλές μιας αυθεντίας.
6. Το συστημικό γλυπτό
Το συστημικό γλυπτό είναι μια μέθοδος της συστημικής ψυχοθεραπείας που εφαρμόζεται στην ομαδική και οικογενειακή θεραπεία. Πρόκειται για ένα είδος ψυχοδράματος, όπου το κάθε μέλος της ομάδας καλείται να παίξει ένα πρόσωπο από την ιστορία του θεραπευόμενου, να μπει στη θέση του και να εξηγήσει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του. Μέσω αυτού αποκαλύπτεται ο τρόπος που λειτουργεί το σύστημα και ο θεραπευόμενος αντιλαμβάνεται τις δυσλειτουργίες του.
Σε ποιους ανθρώπους ταιριάζει η συστημική ψυχοθεραπεία;
Στη συστημική ψυχοθεραπεία ο θεραπευόμενος αναζητά τα συναισθήματά του και τα βιώματά του και έρχεται αντιμέτωπος με αυτά. Κάνει δηλαδή μια πορεία από την ψυχή προς τη λογική και όχι αντίστροφα. Η μέθοδος, λοιπόν, δεν ταιριάζει σε όσους αναζητούν μόνο συμβουλές και καθοδήγηση για τη συμπεριφορά.
Η συστημική ψυχοθεραπεία ταιριάζει περισσότερο σε εκείνους που έχουν την υπομονή και τη διάθεση να αντικρίσουν τα συμπτώματά τους και να ψάξουν τη βαθύτερη σημασία τους. Πολλές φορές το να αντιμετωπίσει κανείς τα αληθινά του συναισθήματα μπορεί να είναι επώδυνο. Σύμφωνα όμως με τους εκπροσώπους της μεθόδου, είναι το μόνο αποτελεσματικό. Διότι μόνο έτσι βρίσκει ο θεραπευόμενος τις δικές του δυνάμεις για να επουλώσει τα τραύματά του.
Σε ποιες σχέσεις είναι πιο αποδοτική;
Η συστημική ψυχοθεραπεία θεωρείται αποδοτική και σε ομαδικό και σε ατομικό πλαίσιο. Είναι αποτελεσματική σε θέματα αγχωδών διαταραχών, κρίσεων πανικού, κατάθλιψης ακόμη και ψυχώσεων.
Ιδιαίτερα αποτελεσματική αποδεικνύεται στις συντροφικές σχέσεις. Ο κάθε σύντροφος καλείται να μπει στη θέση του άλλου και να καταλάβει τι κρύβεται πίσω από τις αντιδράσεις του. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι σύντροφοι να αφουγκράζονται τις ανάγκες του άλλου, να παρατηρούν και να διορθώνουν τη συμπεριφορά τους. Έτσι, μαθαίνουν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, να εμπιστεύονται τον/τη σύντροφό τους και να παίρνουν ο καθένας την ευθύνη των πράξεών του στη σχέση.
Πώς αντιμετωπίζει η συστημική ψυχοθεραπεία ένα παιδί;
Ένα παιδί είναι αναπόσπαστο μέρος της οικογένειάς του. Γι’ αυτό ο θεραπευτής θα δει πρώτα τους γονείς, ύστερα το παιδί και τελικά θα δουλέψει με όλους μαζί. Το οποιοδήποτε πρόβλημα σε αυτές τις ηλικίες λύνεται μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο. Διότι, αν δεν υπάρχει κατανόηση και αλλαγή από τους γονείς, το πρόβλημα του παιδιού δεν θα μπορέσει να λυθεί ικανοποιητικά. Συνεπώς το παιδί αντιμετωπίζεται στο πλαίσιο της οικογενειακής θεραπείας, σύμφωνα με τη συστημική ψυχοθεραπεία.
Της Άντρης Χριστούδια Gumuskut, ψυχολόγου, συστημικής ψυχοθεραπεύτριας και δημιουργού του Κέντρου Συστημικής Συμβουλευτικής «Λόγω Ψυχής»
