Του Στέλιου Ζερβού
Κάτι που σίγουρα θα θυμόμαστε από τη χρονιά που φεύγει , είναι η «ανατριχίλα» που νοιώσαμε όλοι , όταν ακούσαμε τις καμπάνες σε όλη την ελληνική επικράτεια να χτυπούν πένθιμα στις 24 Ιουλίου 2020. Ήταν η μέρα που έπειτα από 86 χρόνια, η Αγία Σοφία έγινε ξανά τζαμί…
Γι αυτό το λόγο συγκλονίζουν τα φιλμ του Χάρβαρντ με την αποκάλυψη των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας, τη δεκαετία του ’30.
Η ιστορία της Αγίας Σοφίας περιέχει την ιστορία της Πόλης
Η Αγία του Θεού Σοφία, είναι μια βυζαντινή εκκλησία που κυριάρχησε στον ορίζοντα της Κωνσταντινούπολης και σε όλη την ιστορία της.
Έγινε ένα τεράστιο τουριστικό αξιοθέατο. Οι επισκέπτες θαυμάζουν όχι μόνο την αρχιτεκτονική της, αλλά και τα στρώματα της ιστορίας που ενσωματώνει σε κάθε γωνιά της.
Η Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε το 330 μ.Χ. από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ι. Επέλεξε μια καταπληκτικής στρατηγικής θέση με θέα στον Βόσπορο και τη Μαύρη Θάλασσα. Στη «Νέα Ρώμη», έχτισε μια αυτοκρατορική πρωτεύουσα που ξεπέρασε την «Παλιά» Ρώμη.
Η Αγία Σοφία ξανακτίσθηκε ως ξυλόστεγη βασιλική από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β‘ και τα εγκαίνια έγιναν στις 11 Ιανουαρίου 415 από τον πατριάρχη Αττικό. Όμως ο ναός θα πυρποληθεί εκ νέου, το 532, κατά τη Στάση του Νίκα.
Έτσι, ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α‘ αποφάσισε να κατασκευάσει την εκκλησία από την αρχή, στον ίδιο χώρο, αλλά πολύ πιο επιβλητική, για να δεσπόζει στη Βασιλεύουσα.
Τα θεμέλια αυτού του μεγαλοπρεπή ναού τέθηκαν στις 23 Φεβρουαρίου 532, σαράντα ημέρες μετά την καταστολή της εξέγερσης, με σχέδια που εκπόνησαν ο Ανθέμιος Τραλλιανός και ο Ισίδωρος ο Μιλήσιος.
Για την ολοκλήρωση του κολοσσιαίου έργου, δούλεψαν αδιάκοπα επί έξι χρόνια 10.000 τεχνίτες . Τα εγκαίνια έγιναν στις 27 Δεκεμβρίου του 537 από τον ίδιο τον Ιουστινιανό .
Για χίλια περίπου χρόνια, η Αγία Σοφία ήταν το κέντρο της πολιτικής, εκκλησιαστικής και πνευματικής ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Εκεί, ο λαός θα γιορτάσει τους θριάμβους, θα θρηνήσει τις συμφορές και θα αποθεώσει τους νέους αυτοκράτορες.
Η Αγιά Σοφιά για σχεδόν 1.000 χρόνια, ήταν το υψηλότερο και μεγαλύτερο κτίριο στον κόσμο.
Διακοσμημένη με χρωματιστά μάρμαρα σε αντιθέσεις, από όλα τα μέρη της Μεσογείου, ολόκληρη η εσωτερική επιφάνεια της Αγίας Σοφίας έλαμπε με χρυσά και ασημένια ψηφιδωτά που αντανακλούσαν το φως που πλημμυρίζει μέσα από τα πολλά παράθυρά της.
Στα τέλη του ένατου αιώνα, προστέθηκαν εμβληματικά ψηφιδωτά: Η Παναγία με τον Χριστό, με τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ και στις δύο πλευρές. Αργότερα αυτοκράτορες τιμήθηκαν με όμορφα πορτραίτα από χρυσό μωσαϊκό και χριστιανικές εικόνες.
Η μεγάλη εκκλησία ήταν το πρότυπο.
Όταν οι Άραβες ξεχύθηκαν από τις ερήμους για να διακηρύξουν την πίστη του Ισλάμ, έφτιαξαν τα πρώτα τζαμιά τους με βάση τους χριστιανικούς θόλους που πρώτοι έφτιαξαν οι Βυζαντινοί.
Έτσι, όταν ο Τούρκος σουλτάνος Μωάμεθ ο πορθητής παραβίασε τα τριπλά τείχη και η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια του τον Μάιο του 1453, αποφάσισε το σύμβολο της πόλης, την Αγία Σοφία, να μετατραπεί σε τζαμί αντί να την καταστρέψει.
Σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τα ψηφιδωτά μωσαϊκά αφαιρέθηκαν ή επικαλύφθηκαν.
Το 1931, η Ελλάδα προσπαθούσε να σταθεί στα πόδια της μετά την άδοξη περιπέτεια της Μεγάλης Ιδέας την αιματηρή Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Την ίδια χρονιά στη γειτονική Τουρκία ο Κεμάλ ανακοίνωνε με ιδιόγραφο σημείωμά του στην κεντρική πύλη το κλείσιμο της Αγίας Σοφίας: «Το Μουσείο είναι κλειστό λόγω επισκευών».
Είχαν προηγηθεί οι ειρηνευτικές συνομιλίες με τον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Ο Κεμάλ επιχειρούσε το άνοιγμα της Τουρκίας προς τη Δύση.
Θεμελίωνε την αρχή μιας Νέας Τουρκίας, μακριά από το οθωμανικό της παρελθόν. Η μετατροπή της Αγία Σοφία σε μουσείο θα ήταν το σήμα κατατεθέν, του, νέου του κοσμικού κράτους.
Για να γίνει αυτό και να βρεθούν χρήματα για την ανακαίνιση της Αγιάς Σοφιάς ανέλαβε δράση ο Αμερικανός ακαδημαϊκός και αρχαιολόγος Τόμας Γουίτμορ, ο ιδρυτής του Ινστιτούτου Βυζαντινών Σπουδών Αμερικής.
Ο Τομας Γουίτμορ διέθετε ισχυρές γνωριμίες στην αμερικανική κοινωνία, κυρίως πρόσωπα από τον χώρο της πολιτικής και της οικονομίας.
Ο Γουίτμορ διατηρούσε άριστες προσωπικές σχέσεις και με τον Μουσταφά Κεμάλ και εικάζεται ότι αυτός τον έπεισε να μετατρέψει την Αγιά Σοφιά σε Μουσείο.
Το Ιούνιο του 1931 έλαβε την άδεια για την καθαίρεση των οθωμανικών κονιαμάτων και τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους του ανατέθηκε η αποκάλυψη των χριστιανικών ψηφιδωτών που είχαν προηγουμένως σκεπαστεί.
Η δουλειά τον αρχαιολόγων και συντηρητών κινηματογραφείται.
Τα ψηφιδωτά εντυπωσίασαν ακόμα και τον Μουσταφά Κεμάλ.
Τα φιλμ-ντοκουμέντα που παρουσιάζουμε σήμερα, δείχνουν σκηνές από την αποκάλυψη και αποκατάσταση των ψηφιδωτών.
Προέρχονται από τα αρχεία του Χάρβαρντ και δεν έχουν ήχο.
Δείτε εδώ τα συγκλονιστικά φιλμ του Χάρβαρντ με την αποκάλυψη των ψηφιδωτών της Αγίας Σοφίας, τη δεκαετία του ‘ 30-40.
1ο/ΒΙΝΤΕΟ ΕΔΩ
Αυτή η ταινία τεκμηριώνει το έργο συντήρησης και αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκε από το Βυζαντινό Ινστιτούτο στο Kariye Camii στην Κωνσταντινούπολη της Τουρκίας. Απεικονίζει το εξωτερικό του Kariye Camii – Μονή της Χώρας , το εσωτερικό του εξωτερικού νάρθηκα, και τα πρόσφατα ακάλυπτα μωσαϊκά του. Επικεντρώνεται επίσης στους αγρότες και τον Thomas Whittemore στον καθαρισμό και την αποκατάσταση τόσο των ψηφιδωτών όσο και της δομής. Γυρίστηκε σε περ. 1949 σε ταινία ασφαλείας KodaChrome 16 mm.
2ο/ ΒΙΝΤΕΟ ΕΔΩ
Αυτή η ταινία τεκμηριώνει το έργο συντήρησης και αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκε από το Βυζαντινό Ινστιτούτο στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη της Τουρκίας. Απεικονίζει μια κοντινή όψη του μωσαϊκού της αψίδας της Παναγίας και του Χριστού, καθώς και οι εργάτες που εντοπίζουν τα μωσαϊκά υπό την επίβλεψη του Thomas Whittemore. Περιέχει επίσης μια εικόνα των εργαλείων επιτόπου που χρησιμοποιούνται κατά τη συντήρηση και την αποκατάσταση. Γυρίστηκε το 1936 σε ταινία ασφαλείας KodaChrome 16 mm.
3ο/ΒΙΝΤΕΟ ΕΔΩ
Αυτή η ταινία τεκμηριώνει το έργο συντήρησης και αποκατάστασης που πραγματοποιήθηκε από το Βυζαντινό Ινστιτούτο στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη της Τουρκίας. Απεικονίζει τις ακόλουθες σκηνές ή θέματα στη Νότια Πινακοθήκη: λεπτομέρειες από κοντά του Κωνσταντίνου IX και της Ζωής με τον Χριστό. Ο Ιωάννης και η Ειρήνη με την Παναγία ενθρονίστηκαν με τον Χριστό παιδί και τον Αλέξιο. και η Δέση. Γυρίστηκε τον Μάιο του 1936 σε ταινία ασφαλείας KodaChrome 16 mm.
