Του Γιάννη Πανταζίδη
Σήμερα, στην εποχή της ψηφιοποίησης όλο και περισσότερος κόσμος προβληματίζεται στο πως να κάνει τη ζωή του ποιοτικότερη. Βλέπουμε την παρουσία του ευ ζην (well-being/wellness) σε πολλές δράσεις, ακόμα και τα Ηνωμένα Έθνη, αφιέρωσαν τον τρίτο Στόχο Βιώσιμης Ανάπτυξης, στην “υγεία και ευημερία” (Health and well-being)». Όμως τι σχέση μπορεί να έχει η Τέχνη με αυτό;
Η θεραπεία (η λέξη σημαίνει φροντίδα και όχι απαραίτητα την ίαση από κάποια νόσο), μέσω εικαστικών, χορού και δράματος σχετίζεται άμεσα με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής, κυρίως όσον αφορά την ψυχική υγεία. Η συγκεκριμένη θεματολογία έχει κερδίσει αρκετά μεγάλο έδαφος υποστηριζόμενη από έρευνες και συνέδρια. Στο πλαίσιο αυτό και με αφορμή τα παραπάνω διοργανώθηκε, υπό την αιγίδα του διεθνούς οργανισμού το “The Festival Academy” (δική μου επιμέλεια και συντονισμό), το διαδραστικό σεμινάριο (webinar) με τίτλο “Arts and Well-being” (Τέχνες και Ευ Ζην).
Θα παρουσιάσουμε τα συμπεράσματα του σεμιναρίου, έρευνες από τη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Harvard, καθώς και θέσεις της Ελλάδας στο συγκεκριμένο θέμα. Στο webinar “Τέχνες και Ευ Ζην” συμμετείχαν άνθρωποι από τέσσερις διαφορετικές ηπείρους οι οποίοι με βάση το ακαδημαϊκό τους υπόβαθρο, καθώς και την εμπειρική τους γνώση, παρουσίασαν τις ιδέες, την εμπειρία και τη γνώση τους σχετικά με την ανωτέρω θεματολογία.
Κάθε τέχνη χρησιμοποιεί διαφορετικό μέσο και τρόπο για την επίτευξη της θεραπείας. Η πορεία της δημιουργίας τέχνης (art process) θεωρείται το κλειδί στην εικαστική θεραπεία και σχετίζεται με τη διαδικασία όπου, σημασία έχουν τα υλικά και ο τρόπος που θα χρησιμοποιηθούν και όχι το αποτέλεσμα της τέχνης, όπως τονίστηκε και από την ΜΑ Art Therapist Χρυσούλα Πλακιώτη. Κάποιες φορές αυτή η διαδικασία καταλήγει στη δημιουργία ενός πίνακα ή ενός γλυπτού.
Οι διαφορετικές μορφές της τέχνης
Στη ζωγραφική το αποτέλεσμα είναι η χρωματική έκφραση, ενώ στη γλυπτική το σκάλισμα του μαρμάρου, έτσι ώστε να αφαιρεθούν από το κομμάτι της ύλης τα περιττά στοιχεία για να δοθεί μορφή στο άμορφο, όπως αναφέρθηκε από τον Dr. Δημήτριο Πανταζίδη. Και στις δύο αυτές τέχνες πολύ σημαντικό στοιχείο είναι η χρησιμοποίηση χειροπιαστών εργαλείων δημιουργίας.
Η γλυπτική σε πέτρα και μάρμαρο εμπεριέχει μεταξύ άλλων και την εξωτερίκευση ενέργειας που εκτονώνεται με κάθε χτύπημα για τη μορφοποίηση του υλικού. Ο χορός, μια άλλη μορφή τέχνης, χρησιμοποιεί ως εργαλείο δημιουργίας το ίδιο το ανθρώπινο σώμα. Στον χορό ο άνθρωπος αποκτά καλύτερη συναίσθηση του σώματος του, εξωτερικεύει ενέργεια και συνδέεται καλύτερα με τα συναισθήματα του, τόνισε η χορογράφος Diya Naidu από την Ινδία.
Η θεραπευτική συμβολή της τέχνης ήταν γνωστή στην Ελλάδα από την αρχαιότητα, όπως επισήμανε ο κ. Πανταζίδης. Στα θεραπευτικά κέντρα της εποχής, τα λεγόμενα Ασκληπιεία, υπήρχε ναός για την πνευματική άσκηση, στάδιο για τη σωματική εκγύμναση και θέατρο για την ψυχική άσκηση των ασθενών. Στις θεραπευτικές τέχνες καταλήγουμε πως αυτό που έχει καθοριστικό ρόλο είναι το “ταξίδι” της διαδικασίας, ενώ το τελικό έργο τέχνης έχει δευτερεύουσα θέση.
Πρόσφατα, ο χορός αναμείχθηκε πολύ ομαλά με ένα επιστημονικό πρότζεκτ, το “Feedback Loops”, που συνδυάζει την τέχνη και την τεχνολογία για να ενημερώσει και να ευαισθητοποιήσει τους δέκτες για θέματα ψυχικής υγείας, όπως ανέφερε η δημιουργός, Ms στις μεθόδους ψυχολογικής έρευνας, Alina Ivan από το Ηνωμένο Βασίλειο. Μια ομάδα επιστημόνων από το Kings College του Λονδίνου, δημιούργησε χορογραφίες από τις αφηγήσεις ανθρώπων με κατάθλιψη, επιληψία και σκλήρυνση κατά πλάκας.
Ψυχική υγεία
Στη συνέχεια οι χορευτές συνδέθηκαν με συσκευές, οι οποίες συνέλεγαν δεδομένα από τον ιδρώτα, τους χτύπους της καρδίας και τις κινήσεις τους και με βάση αυτά τα δεδομένα προέκυπτε μουσική. Τα δεδομένα αυτά με τη βοήθεια ενός προγράμματος παρήγαγαν σε ζωντανό χρόνο τη μουσική που συνόδευε τη χορογραφία. Συνεπώς, οι χορευτές χόρευαν δημιουργώντας την μουσική εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή. Όπως τόνισε η κα. Alina, ο βασικός στόχος του προτζεκτ ήταν να οπτικοποιήσει μέσω του χορού συναισθήματα που πηγάζουν από ψυχικές νόσους.
Τα αποτελέσματα ερευνών σχετικά με τα οφέλη της τέχνης στην ψυχική υγεία είναι ευρύτερα από τα όρια ενός ψηφιακού συνεδρίου. Πρόσφατα, στο webinar που οργανώθηκε από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (OECD) με τίτλο “Cultural participation and local resilience” η Dr. Dorota Weziak-Bialowolska, ερευνητικός επιστήμονας στη σχολή δημόσιας υγείας του Πανεπιστημίου του Harvard (Research Scientist, Harvard T.H. School of Public Health), έδωσε στη δημοσιότητα στοιχεία συσχέτισης της ψυχικής υγείας με την τέχνη.
Πιο συγκεκριμένα, η ενασχόληση με μορφές τέχνης όπου το άτομο είναι δέκτης (Receptive Arts Engagement) όπως το να πηγαίνει κανείς στο θέατρο, σε μουσεία, γκαλερί και εκθέσεις, μία με δύο φορές το χρόνο, μείωσε κατά 14% το ποσοστό θνησιμότητας, ενώ το να πηγαίνει κανείς σε τακτική βάση, ανά δύο μήνες ή πιο συχνά, το μείωσε στο 31%. Επιπροσθέτως, οι τακτικές επισκέψεις σε τέτοιες δραστηριότητες ελαχιστοποιούσαν τις πιθανότητες να νοσήσει κάποιος από καρκίνο.
Στην κατηγορία τεχνών Active Arts Engagement, άτομα που συμμετείχαν σε θεατρικές δραστηριότητες είχαν σημαντική αύξηση στο επίπεδο του κοινωνικού Ευ-Ζην και της κοινωνικής ψυχολογίας. Ακόμα, ανέφερε ότι η συμμετοχή σε δραστηριότητες χορού, μειώνει την κατάθλιψη και το άγχος και αυξάνει την ποιότητα ζωής καθώς και τις διανοητικές ικανότητες.
Τέχνη αντί για φάρμακα
Μια ακόμα πρωτοτυπία, που όπως αναφέρθηκε, πιθανότατα να έρθει και στην Ελλάδα, είναι η ενασχόληση με την τέχνη, αντί χορήγησης ψυχικών φαρμάκων. Κατάθλιψη, άνοια και άλλες ψυχικές νόσοι παρουσιάζουν μεγάλη βελτίωση από την παρακολούθηση και τη συμμετοχή σε δραστηριότητες τέχνης και πολιτισμού. Πρακτικά, αυτό σημαίνει πως θα συστήνεται σε ασθενείς ψυχικών νοσημάτων η παρακολούθηση δράσεων πολιτιστικού περιεχομένου ή ακόμα και η συμμετοχή τους σε κάποιου είδους τέχνη.
Η συνταγογράφηση τέχνης ή Arts on Prescription χρησιμοποιείται ήδη εδώ και κάποια χρόνια στο Ηνωμένο Βασίλειο και παρουσιάζει εκπληκτικά αποτελέσματα. Όπως αναφέρθηκε στο “Virtual 10th CoMuseum International Conference”, το οποίο διοργανώθηκε από το Μουσείο Μπενάκη, έχει υποβληθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης το σχέδιο πολιτιστικής συνταγογράφησης. Ο Γ.Γ. Σύγχρονου Πολιτισμού Νικόλας Γιατρομανωλάκης, τόνισε πως υπάρχει επικοινωνία με το υπουργείο Υγείας έτσι ώστε να προχωρήσουν οι σχετικές διαδικασίες. Κάτι τέτοιο αποτελεί εξαιρετική πρωτοτυπία για τη χώρα μας.
Η συσχέτιση τέχνης και ευ-ζην φαίνεται ακόμα πιο καίρια στη σημερινή ψηφιοποίηση των πάντων και κατά την είσοδο μας στην Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση. Η πολύωρη ασχολία με τα κινητά τηλέφωνα και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, για εργασία ή διασκέδαση, έχει δημιουργήσει το φαινόμενο της ψηφιακής υπερκόπωσης-digital burnout (ο όρος αυτός αναφέρεται στα συναισθήματα άγχους, εξάντλησης, στρες και απάθειας που προκαλούνται από την πολύωρη ασχολία με ψηφιακές συσκευές).
Σώμα και ψυχισμός
Πρακτικά αυτό σημαίνει πως οι άνθρωποι αναζητούν τρόπους διαφυγής από το εικονικό περιβάλλον. Η τέχνη έχει τη δυναμική να προσφέρει αυτή τη διέξοδο, βάζοντας το άτομο να χρησιμοποιήσει τις δημιουργικές του δεξιότητες μακριά από μια οθόνη. Το θέατρο και ο χορός ενεργοποιούν το σώμα και τον ψυχισμό, ενώ οι εικαστικές τέχνες προσφέρουν ένα χειροπιαστό αποτέλεσμα στον φυσικό κόσμο. Βέβαια, όποιος ασχολείται με την τέχνη δεν προσδοκά να γίνει ούτε καλλιτέχνης, ούτε μελλοντικός Μιχαήλ Άγγελος.
Είναι κάποιος που έχει βρει πρακτικά και εφαρμόσιμα εργαλεία για τη ψυχή-αγωγία του και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του. Διότι η σχέση των τεχνών και του πολιτισμού με την υγεία, συνδέεται αφενός μεν άμεσα προάγοντας την υγεία, αφετέρου δε έμμεσα ως μέσο βελτίωσης του συναισθηματικού και κοινωνικού ευ-ζην, το οποίο με τη σειρά του προάγει την υγεία και τις συνθήκες επιβίωσης.
Κλείνοντας, παραθέτω την εξής παροιμία “των φρονίμων τα παιδιά, πριν πεινάσουν μαγειρεύουν” και ενώ η πείνα δείχνει τα αποτελέσματα της άμεσα, τα αποτελέσματα μιας “κακής” ή “καλής” ζωής φαίνονται μακροπρόθεσμα. Έτσι και τα ευεργετικά αποτελέσματα από το συνδυασμό της τέχνης και του ευ-ζην φαίνονται σε βάθους χρόνου.
Η αφιέρωση χρόνου στις τέχνες και τον πολιτισμό αποτελεί μια επένδυση, όπου τα στοιχεία της ωφελούν μεν τα άτομα ως μονάδες, αλλά και το γενικότερο σύνολο μιας κοινωνίας, σε θέματα που αφορούν την υγεία. Συνεπώς, κάνοντας δραστηριότητες οι οποίες βελτιώνουν συνειδητά το Ευ-Zην μας, μπορούμε όχι μόνο να βγούμε από μια δυσάρεστη κατάσταση που βρισκόμαστε, αλλά και να ξεκινήσουμε να απολαμβάνουμε την ίδια τη ζωή.
