Όταν κάτι σοβαρό, όπως ο καρκίνος, πλήττει τη ζωή, ο ασθενής είναι συνήθως πολύ απασχολημένος με την ιατροφαρμακευτική καθημερινότητά του. Δικαίως. Δεν υπάρχει χρόνος, ούτε διάθεση να κοιτάξει μέσα στην ψυχή του. Αν κάτι τον οδηγήσει στην πόρτα ενός ειδικού ψυχικής υγείας, είναι ο πόνος που βιώνει ως συνέπεια της νόσου.
Σήμερα, όμως, όλο και περισσότεροι επιστήμονες αναζητούν τη βαθύτερη αλληλεπίδραση της ψυχής με το σώμα. Υπογραμμίζουν πως, όταν το σώμα νοσεί, είναι η ψυχή που έχει υποφέρει αρχικά.
Η σχέση του καρκίνου με την ψυχή
Ο Σάββας Σαββόπουλος, συγγραφέας του βιβλίου “Επτά παραμύθια ζωής. Είναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα;”, είναι από τους κατεξοχήν αρμόδιους για να μιλήσει για τη σχέση του καρκίνου με την ψυχή. Για περισσότερα από 30 χρόνια εργάζεται με καρκινοπαθείς, ως ψυχαναλυτής-ψυχοθεραπευτής και ως επόπτης σε ογκολογικές και ψυχο-ογκολογικές υπηρεσίες. Είναι ιδρυτικό μέλος της Ελληνικής Ψυχοσωματικής Εταιρείας, ενώ το ερευνητικό του έργο σε αυτό το πεδίο είναι μεγάλο.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί, τον ρωτήσαμε κατά πόσο ο καρκίνος κρύβει κάποιο μήνυμα για τον ασθενή, όπως υποδηλώνει ο υπότιτλος του βιβλίου του. Κάποιο μήνυμα που, αν o ασθενής καταφέρει να ξετυλίξει, θα μπορέσει ίσως να γιατρευτεί. Και αν, τελικά, έχει ο καρκίνος σχέση με το ψυχικό τραύμα.
– Τι κοινό έχει ο καρκίνος με τα «επτά παραμύθια ζωής» του βιβλίου σας;
Στο βιβλίο προσπάθησα να δείξω πώς η ιστορία της ζωής μας και οι σχέσεις μας με τον κόσμο έχουν καθοριστική σημασία για την ψυχοσωματική μας κατάσταση. Συνήθως, όταν έχουμε ξεπεράσει τις σημαντικές αναπτυξιακές φάσεις, είμαστε πεπεισμένοι ότι γνωρίζουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Αυτό μέχρι τη στιγμή που θα συμβεί μια σημαντική υπαρξιακή κρίση, π.χ. θα νοσήσουμε από καρκίνο. Τότε, η άποψη που έχουμε για τον κόσμο κλονίζεται. Η ανασφάλεια, η αμφισβήτηση κυριαρχούν. Τότε, ο ψυχισμός, με αφετηρία το κενό και το άγχος θανάτου που προκάλεσε η νόσος, θα προσπαθήσει να βρει κάποιον νέο τρόπο να υπάρξει, ώστε πραγματικά να ζήσει. Ο ασθενής συχνά στη θεραπεία ανακαλύπτει ότι στο παρελθόν ζούσε φορώντας έναν ψεύτικο εαυτό.
Στο βιβλίο μου περιγράφω πώς επτά ασθενείς μου, μέσα από τη θεραπευτική μας εργασία, ανακαλύπτουν τον «πραγματικό» εαυτό τους. Έναν εαυτό όμοιο με ήρωα παραμυθιού, που αντιμετωπίζει στον δρόμο του τέρατα, ξωτικά, αινίγματα. Προχωράει με στόχο την αναζήτηση της αλήθειας για το ποιος στ’ αλήθεια είναι και πώς είναι ο κόσμος.
Ασθενής και γιατρός αντιλαμβάνονται ότι ο καρκίνος είναι ένας απαιτητικός δάσκαλος, που σε παραπέμπει στις ελλείψεις σου και ζητάει να παλέψεις για να γίνεις αληθινός. Σε μαθαίνει επίσης ότι μόνο με την αγάπη και το μοίρασμα με το άλλον η ζωή έχει νόημα.
– Τι σημαίνει ο υπότιτλος «είναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα»;
Ο υπότιτλος του βιβλίου παραπέμπει στο ενδεχόμενο νόημα που μπορεί να κρύβει η εκδήλωση μιας κακοήθειας. Ο καρκίνος αποτελεί μια πολυπαραγοντική νόσο. Σε κάθε ασθενή, ο καρκίνος μάς καλεί να κατανοήσουμε το ενδεχόμενο μήνυμα που μεταφέρει καθένας από τους παράγοντες επικινδυνότητας που εμπλέκονται στην εμφάνισή του.
Έτσι, διερευνούμε αν η νόσος οφείλεται σε γενετική ευθραυστότητα, στο υποβαθμισμένο οικονομικό και οικολογικό περιβάλλον, σε καρκινογόνους παράγοντες (κάπνισμα, αλκοόλ κ.λπ.), σε ιούς, σε διαταραγμένη ή ελλειμματική ψυχική λειτουργία του ασθενούς.
Ίσως είναι δύσκολο να κατανοηθεί πώς συντελείται το μυστηριώδες «άλμα» από τις ψυχικές καταστάσεις στις σωματικές παθολογίες. Θεωρώ ότι κάποιες πρόσφατες τραυματικές καταστάσεις ενδέχεται να αναζωπυρώσουν παλιούς ψυχικούς τραυματισμούς. Οι παλιές τραυματικές καταστάσεις θάφτηκαν από τον ψυχισμό, γιατί ο πόνος που είχαν προκαλέσει ήταν αβίωτος.
Το άτομο, για να εξαλείψει την επώδυνη εμπειρία, «αποβάλλει» μαζί της και το τμήμα του εαυτού που την υπέστη. Το «ψυχόσωμα» καταρρέει. Ως συνέπεια εμφανίζεται ο καρκίνος. Με αυτή την αφορμή, ίσως ο ασθενής μπορέσει να επισκεφτεί την «πληγωμένη» ιστορία του.
Η ιδιοσυγκρασία του καρκινοπαθούς
– Φταίμε εμείς που αρρωσταίνουμε;
Το άτομο, σε μεγάλο βαθμό, δεν έχει ευθύνη γι’ αυτό που του συμβαίνει. Πολλές παράμετροι που συνέβαλαν στη δημιουργία του ψυχισμού και του τρόπου ζωής του διαμορφώθηκαν πολύ νωρίς στη ζωή του, όταν οι δυνατότητές του να παρέμβει στη λειτουργία της οικογένειας ήταν περιορισμένες. Επειδή τα θεμέλια του ψυχισμού μπαίνουν στα πρώτα 3- 5 χρόνια της ζωής, τη μεγαλύτερη ευθύνη έχουν οι γονείς, η οικογενειακή ιστορία και οι συγκυρίες. Αυτό το κομμάτι της εμπειρίας δεν εξαρτάται από τη θέληση του ατόμου, είναι προϊόν τύχης.
Όμως, από την στιγμή που αποκτούμε συνείδηση του εαυτού μας, έχουμε την ευθύνη να τον προστατέψουμε. Έτσι π.χ. κάποιος καπνιστής που καθημερινά βλέπει στο τσιγαρόκουτο την προειδοποίηση «Το κάπνισμα σκοτώνει» και το αγνοεί – για να ικανοποιήσει τις εξαρτητικές του ανάγκες – ευθύνεται αν αναπτυχθεί καρκίνος του πνεύμονα ή της ουροδόχου κύστης.
Από την άλλη, οι ψυχοπαθολογικές διαδικασίες που οδηγούν σε σωματοποίηση λαμβάνουν χώρα σιωπηλά. Δεν παρατηρούνται θορυβώδη ψυχικά φαινόμενα. Το άτομο υποφέρει από κάτι που η συνείδηση δεν αντιλαμβάνεται. Σε τέτοιες «σιωπηλές» ψυχοσωματικές διαδικασίες, ένας ειδικός μπορεί να διακρίνει κάποια συμπτώματα, που τα ονομάζουμε «αρνητικά συμπτώματα». Πρόκειται για όσα η ψυχή παλιά εκδήλωνε ή επιθυμούσε και προοδευτικά ή αιφνίδια χάνονται.
Ο ψυχοθεραπευτής τότε, θα προσπαθήσει να σταματήσει την ψυχική αποδιοργάνωση και να ενισχύσει το ζωντάνεμα του ασθενούς.
– Γράφετε ότι κάποιοι τύποι ανθρώπινου χαρακτήρα κινδυνεύουν περισσότερο να νοσήσουν από καρκίνο. Έχει αποδειχθεί επιστημονικά η αιτιώδης σχέση του καρκίνου με ψυχοπαθολογικούς παράγοντες;
Όντως αρκετές έρευνες διαπίστωσαν ότι η ύπαρξη ορισμένων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας ευνοούν την ανάπτυξη καρκίνου. Πρόκειται για άτομα που σκέπτονται πολύ, συμβιβάζονται εύκολα, αποφεύγουν τις συγκρούσεις, καταστέλλουν την επιθετικότητα και συμμορφώνονται στους άλλους, γιατί εξαρτώνται από τη γνώμη και την εκτίμησή τους.
Αυτές οι συμπεριφορές συμμόρφωσης στο περιβάλλον φαίνεται ότι υιοθετήθηκαν νωρίς από το άτομο, όταν ήταν παιδί. Ήταν μια στάση που το βοηθούσε να επιβιώσει. Αργότερα, ως καρκινοπαθείς θα αποδίδουν την εκδήλωση της νόσου στη συμμόρφωσή τους σε άκαμπτες οικογενειακές αρχές και επιταγές, όπου η σκέψη και τα συναισθήματά τους δεν λαμβάνονταν υπόψη.
Υπάρχουν όμως δυσκολίες να αποδειχτεί επιστημονικά η αιτιώδης σχέση της εμφάνισης του καρκίνου με ψυχοπαθολογικούς παράγοντες. Η ενότητα σώματος-ψυχισμού, που επιβεβαιώνει η σύγχρονη Ψυχοσωματική, ενέχει δυσκολίες να «μεταφραστεί» σε φυσικο-χημικές διαδικασίες. Π.χ. σε μια έρευνα που διεξήγαγαν μαζί ψυχοσωματιστές και ογκολόγοι στο Παρίσι, συσχετίστηκαν ψυχο-παθολογικές καταστάσεις με την ανάπτυξη καρκίνου στον μαστό.
Ωστόσο, ορισμένοι ογκολόγοι είχαν αντιρρήσεις για τα αποτελέσματα της μελέτης, επειδή οι ερευνητές (μεταξύ τους και ένας διακεκριμένος καθηγητής ογκολογίας) δεν υιοθέτησαν μεθοδολογίες που εφαρμόζονται στις έρευνες της ιατρικής ογκολογίας.
Το τραύμα που θεραπεύει ο ψυχίατρος
– Ένας καρκινοπαθής έρχεται στον ψυχοθεραπευτή συνήθως για να λάβει επικουρική θεραπεία στο «τραύμα» που του γεννάει η νόσος. Τελικά όμως διαπιστώνετε ότι το τραύμα είναι παρελθοντικό;
Όταν κάποιος μαθαίνει ότι πάσχει από καρκίνο, νιώθει σαν να τον χτύπησε κεραυνός. Σαν να τον πέταξαν σε έναν αγριεμένο ωκεανό. Σε κάποιες περιπτώσεις το άτομο καταρρέει. Για να μπορέσει να μιλήσει σε κάποιον για το επώδυνο βίωμα της διάγνωσης και τις αγωνίες στο πλαίσιο των θεραπειών του, θα πρέπει να νιώσει ασφάλεια και εμπιστοσύνη. Αυτό το μοίρασμα επιτρέπει στον καρκινοπαθή να ψάξει μαζί με τον αναλυτή στο παρελθόν του.
Εκεί θα ξαναβρεί προηγούμενες τραυματικές συνθήκες που του επέβαλλαν να υιοθετήσει έναν τρόπο ζωής μακριά από τις επιθυμίες του. Θα καταλάβει ότι «έθαψε» τον αληθινό εαυτό του. Ότι συμμορφώθηκε σε έναν καθημερινό ψυχικό καταναγκασμό, όπου λειτουργούσε μηχανιστικά, με αμβλυμένα τα συναισθήματά του, σχεδόν σαν ρομπότ.
Ο ασθενής καταλαβαίνει επίσης ότι επιτέθηκε στον εαυτό του, στο σώμα του, το τελευταίο πράγμα που παραμένει δικό του, για να «ξυπνήσει» από τη μηχανιστική αλλοτρίωση. Αρρώστησε για να νιώσει «ζωντανός» μέσα από την οδύνη της σωματικής νόσου. Το ότι πονάω, το ότι νοσώ σημαίνει ότι είμαι ζωντανός.
Αυτά συμβαίνουν εντελώς ασυνείδητα. Το νόημα που δίνει στην αρρώστια του και το ενδιαφέρον που του δείχνουν εκείνοι που τον φροντίζουν θα τον κάνουν να νιώσει ότι μπορεί να αρχίσει να ζει πάλι πιο αυθεντικά.
– Αν ο καρκίνος αντιμετωπιστεί και ιατροφαρμακευτικά και ψυχοθεραπευτικά, έχει περισσότερες πιθανότητες να ιαθεί; Θα τολμούσατε να μιλήσετε για κάποιο ποσοστό «επιτυχίας»;
Για να φέρουμε εις πέρας οποιοδήποτε σημαντικό έργο, απαιτείται μια καλή συνεργασία ανάμεσα στους εμπλεκόμενους. Το ίδιο συμβαίνει και με την προσέγγιση των ογκολογικών ασθενών. Στις χώρες όπου η επίσημη ιατρική έχει αποδεχτεί την ολιστική προσέγγιση, όσοι ασχολούνται με τη φροντίδα των καρκινοπαθών επεξεργάζονται συνεχώς καινούργια μοντέλα θεραπείας για τον ασθενή, ο οποίος θα πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο του συστήματος.
Η ολιστική προσέγγιση σηματοδοτεί την καλή επικοινωνία μεταξύ ασθενούς, ειδικών και του προσώπου που τον φροντίζει. Η καλή συνεργασία μπορεί να οδηγήσει στη λήψη των καλύτερων αποφάσεων και συνεπώς σε καλύτερη προοπτική για τον ασθενή.
Απουσία αυτής της επικοινωνίας οδηγεί με μεγάλη πιθανότητα σε δυσμενή για τον ασθενή αποτελέσματα. Ακόμα και στο καθαρά ιατρικό πεδίο, η ασυντόνιστη, η κατακερματισμένη επικοινωνία μεταξύ χειρουργών, ογκολόγων, ακτινοθεραπευτών, ακτινολόγων κ.λπ. έχει προκαλέσει συχνά προβλήματα στη διαχείριση της νόσου.
Η οδύνη είναι πάντα ψυχοσωματική, γι’ αυτό και η βοήθεια στο ψυχολογικό επίπεδο είναι επιβεβλημένη. Ωστόσο, θα πρέπει να φροντιστεί όχι μόνον ο ασθενής, αλλά και αυτοί που τον φροντίζουν.
Πολλές έρευνες που έχουν διεξαχθεί στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη έχουν δείξει ότι η ολιστική προσέγγιση προσφέρει καλύτερη ποιότητα ζωής στους καρκινοπαθείς και αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Στα πρώιμα στάδια της νόσου μάλιστα συμβάλλει στην ίαση.
