Εάν η Ιστορία και η Νεοελληνική Λογοτεχνία αποτελούν τα δύο πρόσωπα του Ιανού, τότε η λογοτεχνία για τη Μικρασία μπορεί να υπερηφανεύεται για τη σχέση συνεξάρτησης της ελληνικής ιστορίας και λογοτεχνίας.
Το Ιστορικό Συγκείμενο
Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος θα τελειώσει με ανακωχή στο μικρό λιμάνι Μούδρος στη Λήμνο. Η περίοδος από τον Οκτώβριο 1918 με την Ανακωχή του Μούδρου (17/30 Οκτωβρίου 1918) έως τη Συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923) είναι η πενταετής δύσκολη περίοδος στις διπλωματικές ατζέντες γιατί οι ευρωπαϊκές δυνάμεις θέλουνε μερίδιο στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και την Entente υπογράφεται στο παρισινό προάστιο Sèvres στις 28 Ιουλίου 1920 και είναι η διάσημη Συνθήκη των Σεβρών (στις 10 Αυγούστου με το Νέο Γρηγοριανό Ημερολόγιο) που παρότι ποτέ δεν εφαρμόστηκε έγινε η πιο γνωστή εύθραυστη συμφωνία στον 20ο αιώνα.
Όπως έχω γράψει παλαιότερα στην εφημερίδα Πατρίς, από την ανακωχή έως τη συνθήκη ειρήνης θα μεσολαβήσει η εκστρατεία στη Μικρασία: «Ο Μεγάλος Πόλεμος της Entente με την καταρρέουσα αυτοκρατορία φτάνει στο τέλος του στο λιμάνι Μούδρος στη Λήμνο με δικαίωμα διάπλευσης στα Δαρδανέλια και περιφρουρώντας ταυτόχρονα με ένοπλες δυνάμεις όσες περιοχές έκριναν οι Σύμμαχοι ως αναγκαίες. Βάσει συμφερόντων, οι Ιταλοί κατέλαβαν την Αττάλεια, οι Βρετανοί την Τραπεζούντα και οι Γάλλοι την Κιλικία. […] Το Δεκέμβριο 1918 ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως πρωθυπουργός υπέβαλε Υπόμνημα για την προστασία των Ελλήνων στις ιστορικές περιοχές της Ιωνίας (Μικρά Ασία) αλλά και της Βαλκανικής (Ανατολική Θράκη, Δυτική Θράκη, Βόρεια Ήπειρος) και νήσων (Ίμβρος, Τένεδος, Δωδεκάνησα).
Το πράσινο φως για τον ελληνικό στρατό από τη Σμύρνη έως το Αϊβαλί (17.000 τ.χλμ) μας δόθηκε ως μοχλός πίεσης προς την ίδια την Τουρκία και οι Έλληνες πονηρά σκεπτόμενοι και βλακωδώς ενεργώντες δεχτήκαμε να παίξουμε το παιχνίδι μιας ανελέητης εκμετάλλευσής μας από το Μάιο 1919 έως τον τραγικό Σεπτέμβριο 1922.
[…] Μεσούσης της ελληνικής εκστρατείας σε μία εποχή εθνικής αυτονόμησης των λαών της Μέσης Ανατολής (λ.χ. Έλληνες, Αρμένιοι, Κούρδοι) αλλά και η παράλληλη αναζωπύρωση του σχεδίου εθνοκάθαρσης του Μουσταφά Κεμάλ, η Ανατολία ήτανε πεδίο τουρκικών και ευρωπαϊκών ζυμώσεων. Μάλιστα, η σύγκλιση της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης στα τέλη Μαρτίου 1920, ουσιαστικά δημιουργεί τον πυρήνα της κεμαλικής επανάστασης χωρίς πια την εξουσία του Σουλτάνου ο οποίος περιορίζεται στην Κωνσταντινούπολη, μολονότι για να διασώσει το χαλιφάτο ο Μεχμέτ ΣΤ΄ υπογράφει τη Συνθήκη των Σεβρών, η κεμαλική κυβέρνηση στην Άγκυρα είχε αντίθετη εθνική προσέγγιση.
Ο ιουλιανός ελληνικός θρίαμβος στο Παρίσι στιγματίστηκε από την εσωτερική υπονόμευση των Γάλλων, τον ακμάζοντα επαναστατικό νεοτουρκικό εθνικισμό και την απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου στο Gare de Lyon, καθυστερώντας κατά ένα μήνα την επιστροφή του. Η Συνθήκη των Σεβρών, η τερματική του Μεγάλου Πολέμου υπήρξε βραχεία του βίου, καθώς η γαλλική Διπλωματία εναρμονίστηκε με τα τουρκικά συμφέροντα σε βαθμό πρόκλησης, πολιτική που επαναλήφθηκε επιδεικτικά στις αποβάθρες της Σμύρνης δύο χρόνια μετά. Ουδείς γνώριζε πώς οι όροι της δίκαιης αυτής συμφωνίας στο Παρίσι θα γινότανε αντικείμενο εμπαιγμού από συνυπογράφοντες και κατ’ επίφαση ευρωπαϊστές. […] Η Συνθήκη των Σεβρών δεν επικυρώθηκε ποτέ από κανένα ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, ούτε καν στη χώρα μας». Πατρίς (27.7.2020)
Το Λογοτεχνικό Συγκείμενο
Η γνώση της Ιστορίας αποτελεί προϋπόθεση για την κατανόηση όλων των κειμένων, λογοτεχνικών και μη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Thomas Doulis, όπως έχει ο ίδιος υποστηρίξει, η Μικρασιατική Καταστροφή βοήθησε την ελληνική λογοτεχνία να μετακινηθεί από το ρεαλισμό προς το μοντερνισμό. Η Αιολική Σχολή, όπου ανήκει ο Ηλίας Βενέζης, αλλά και ο sui-generis Νίκος Καζαντζάκης κινούνται σταθερά προς τη μοντέρνα οπτική. Στο έργο Γαλήνη (1939) του Ηλία Βενέζη και μια δεκαετία αργότερα στο σημαντικό έργο Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται (1948) του Νίκου Καζαντζάκη, το ιστορικό τραύμα αποτυπώνεται χρονικά πολύ κοντά στα γεγονότα –η λογοτεχνία έχει ένα καίριο ενδιαφέρον πώς το ιστορικό ίζημα της Μικράς Ασίας κληρονομείται και διοχετεύεται άμεσα.
«Γαλήνη» του Ηλία Βενέζη (1939)
Η Γαλήνη γράφεται και κυκλοφορεί όταν ακόμη η μνήμη της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι νωπή. Το βιβλίο πραγματεύεται την πραγματική ιστορία της μετεγκατάστασης της προσφυγικής κοινότητας των Φωκέων στην Ανάβυσσο το 1924, όταν από τις αρχικά 160 οικογένειες κατάφεραν να παραμείνουν στην περιοχή μόνο οι μισές (περίπου 80 οικογένειες).
Η μετεγκατάσταση της μικρασιατικής κοινότητας των Φωκέων στην περιοχή της Αναβύσσου είναι ένα ιστορικό γεγονός (φθινόπωρο 1924). Ο Βενέζης, ο οποίος καταγόταν από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας, δεν μεταφέρει ένα προσωπικό, αλλά ένα συλλογικό βίωμα. Ο Ηλίας Βενέζης ουσιαστικά δραματοποιεί ένα επεισόδιο από την ανταλλαγή των πληθυσμών ως άμεση συνέπεια της Συνθήκης της Λωζάννης.
«Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» του Νίκου Καζαντζάκη (1948)
Στο Μικρασιατικό κύκλο ανήκει επίσης το λογοτεχνικό έργο Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, ένα μυθιστόρημα πολυεπίπεδο, που διαπραγματεύεται το θέμα της προσφυγιάς, αλλά και της θρησκευτικής πίστης. Η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη και εξωκειμενική, με τη διαφορά ότι έχουμε να κάνουμε με ένα παντογνώστη αφηγητή. Ο εξωκειμενικός αφηγητής χρονικά κινείται ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν, δίνοντας αναδρομικές πληροφορίες στον αναγνώστη.
Η αφήγηση κινείται στον εξωτερικό χώρο, αλλά παράλληλα εστιάζει και στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων. Έτσι, ο αναγνώστης βλέπει μέσα από τα μάτια των δρώντων προσώπων, ενώ η δράση αφορά κυρίως στον ψυχισμό τους και φωτίζει τα επιμέρους κίνητρά τους. Η γραφή είναι αποστασιοποιημένη και το ύφος ουδέτερο, μάλιστα τείνει προς το δοκιμιακό. Υπάρχει ιδιαίτερη έμφαση στη ρεαλιστική περιγραφή, όπως συνηθίζει ο Νίκος Καζαντζάκης. Η χρήση της κρητικής διαλέκτου είναι εμφανής, όπως και ο μακροπερίοδος λόγος, ένα χαρακτηριστικό της πένας του κρητικού συγγραφέα.
Το προσφυγικό ζήτημα
Οι 1.500.000 πρόσφυγες περίπου που ήρθαν από την Μικρά Ασία, ανεξαρτήτως σε ποιο μέρος της Ελλάδας διοχετεύτηκαν, όλοι δυσκολεύτηκαν πολύ να ενταχθούν διότι η συνύπαρξη με τους παλαιούς Έλληνες ήταν συχνά πολύ δύσκολη. Η μετεγκατάσταση δεν ήταν απρόσκοπτη, καθώς η υποδοχή των προσφύγων από τους ντόπιους πληθυσμούς δεν έγινε χωρίς προβλήματα. Οι πρόσφυγες, μολονότι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής και χριστιανοί ορθόδοξοι στο θρήσκευμα, αντιμετωπίστηκαν ως Τούρκοι. Στην ταινία «Πολίτικη Κουζίνα», που αφορά στην τελευταία έξοδο το 1964, ο σεναριογράφος και σκηνοθέτης Τάσος Μπουλμέτης, προσδιόρισε αυτή την αντιφατική συλλογιστική της ελληνικής κοινωνίας ως εξής: Από την Τουρκία μας έδιωξαν ως Έλληνες και στην Ελλάδα μας υποδέχτηκαν ως Τούρκους. Η ταινία-σταθμός του Νίκου Κούνδουρου «1922» αποδίδει τη σκληρή πορεία στη Μικρασία.
Ο πρόσφυγας δεν είναι ένας απλός μετανάστης, αλλά ένας ισότιμος πολίτης ο οποίος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα προέλευσης, συνήθως υπό βιαστικές ή/και επικίνδυνες ή επώδυνες συνθήκες για να διασωθεί. Η υποχρεωτική φυγή είτε ατομική, είτε συλλογική συνιστά ένα τραυματικό βίωμα του γηγενούς, που τις περισσότερες φορές εξακολουθεί να αναπαράγεται στη χώρα υποδοχής.
Περισσότερα για το μεταναστευτικό-προσφυγικό ζήτημα σήμερα εδώ: https://dimosiografia.com/diethnis-metanastefsi-kai-prosfyges/ (Διεθνής Μετανάστευση και Πρόσφυγες)
ΠΗΓΕΣ
Abrams, M. H. (2012) A Glossary of Literary Terms. Wadsworth, Cengage Learning.
Colakis, M. (1986) “Images of the Turk in Greek Fiction of the Asia Minor Disaster”. Journal of Modern Greek Studies 4.2: 99-106.
Doulis, T. (1977) Disaster and Fiction: Modern Greek Fiction and the Asia Minor Disaster of 1922. University of California Press.
Ong, W. (1982) Orality and Literacy: The Technologizing of the Word. Routledge.
Της Γεωργίας Τσατσάνη
Δημιουργός του άρθρου:
Η Γεωργία Τσατσάνη είναι φιλόλογος - συγκριτολόγος
