Από το ραδιόφωνο οι Γερμανοί πληροφορούνταν μέχρι τότε ότι «η μάχη στο Στάλινγκραντ τελείωσε. Η στρατιά, υπό την υποδειγματική καθοδήγηση του στρατάρχου Πάουλους, έμεινε πιστή στον όρκο, στα χρώματα της σημαίας και σκοτώθηκε εξαιτίας της υπεροχής του εχθρού και των δυσμενών συνθηκών. Αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και στρατιώτες, μάχονταν ώμο με ώμο μέχρις εσχάτων. Πέθαναν για να ζήσει η Γερμανία…».
Την αλήθεια , όμως, αποδίδουν όσα έγραφε ένας Γερμανός στρατιώτης στο Στάλινγκραντ (Βολγκογκράντ) τις ίδιες μέρες σε δικό του πρόσωπο «… Τώρα λοιπόν ξέρεις ότι δε θα γυρίσω… Κανένας δεν μπορεί να μου πει ότι οι σύντροφοί μου πέθαναν με τις λέξεις “Γερμανία” ή “Χάιλ Χίτλερ!” στα χείλη…. Η τελευταία κουβέντα που λέει κάποιος είναι για τη μητέρα του ή για το πρόσωπο που αγαπά περισσότερο, αλλιώς απλώς μια κραυγή για βοήθεια…”
Μετά την ανακοίνωση άρχισε να μεταδίδεται το δεύτερο μέρος της Πέμπτης Συμφωνίας του Μπετόβεν και μ’ εντολή του Φύρερ άρχιζε τετραήμερο εθνικό πένθος. Δεν υπήρχε γερμανική οικογένεια που να μη θρηνεί κάποιο δικό της.
Την προηγούμενη μέρα ο στρατάρχης , 24 ναζί στρατηγοί, 2000 αξιωματικοί και πάνω από 90000 στρατιώτες παραδίδονταν στον Κόκκινο Στρατό. Τόσοι ήταν όσοι είχαν απομείνει από τους 330000 , που βρίσκονταν περικυκλωμένοι από τις 23 Νοεμβρίου 1942 ανάμεσα στους ποταμούς Ντον, Βόλγα και το θρυλικό Στάλινγκραντ. Η πιο μεγάλη περικύκλωση και εξόντωση στρατιάς, που έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα ο κόσμος.
Αντίθετα, οι άλλοι λαοί, που παρακολουθούσαν με κομμένη την ανάσα την τιτανομαχία, η οποία διεξαγόταν από το καλοκαίρι, επιτέλους, μπορούσαν να αισιοδοξούν. Η αρχή έγινε την 31η Ιανουαρίου, όταν εκδίδεται Ανακοινωθέν της Ανώτατης Διοίκησης των Σοβιετικών Ενόπλων Δυνάμεων, με την αναγγελία της συντριβής των Γερμανών στο Βόλγα.
Από την άλλη πλευρά , σύμφωνα με τις ναζιστικές ανακοινώσεις , οι Γερμανοί είχαν …καταλάβει από το Σεπτέμβριο το Στάλινγκραντ. Όπως αλλού, έτσι και στην Ελλάδα, προκειμένου να μη μείνει κανείς «απληροφόρητος», γέμισαν τους δρόμους προκηρύξεις: ΤΟ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ ΕΠΕΣΕ! Μαζί με το πολεμικό μέτωπο αναπτυσσόταν και το μέτωπο της προπαγάνδας…
Εκείνη την Τρίτη επιβεβαίωσε τη συντριβή ο ίδιος ο Στάλιν, οι στρατιές των αιχμαλώτων, οι φωτογραφίες. Ο σοβιετικός λαός , που πανηγύριζε τη «μεγαλύτερη μάχη στην ιστορία των πολέμων», όπως τη χαρακτήριζε η ηγεσία του.
Στη σκλαβωμένη Ελλάδα η «κοσμοϊστορική νίκη» γινόταν γνωστή από τον παράνομο αντιστασιακό Τύπο, τις ξένες ραδιοφωνικές εκπομπές στα ελληνικά με τις φράσεις: «Ένα από τα μεγαλύτερα πολεμικά κατορθώματα των αιώνων στην πάλη του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητας. Στις 4 το απόγευμα τελείωσε η μεγάλη μάχη στο Στάλινγκραντ, με ήττα της 6ης γερμανικής στρατιάς…»
Ήταν οι μέρες που μαζί με το «καλημέρα» οι πατριώτες ρωτούσαν ο ένας τον άλλο: «Τι έγινε βαστάνε; Αντέχουν ακόμη;» Στο Βόλγα χτύπαγε η παγκόσμια αντιφασιστική καρδιά. Δεν γινόταν απλώς μια ρωσο-γερμανική γιγαντομαχία.
Το ιστορικό του πολέμου
Οι συγκρούσεις μεταξύ του Κόκκινου Στρατού και των ναζιστικών δυνάμεων, υπό τον Πάουλους, είχαν αρχίσει από το καλοκαίρι του 1942 (17 Ιουλίου). Ήταν η δεύτερη ναζιστική επιχείρηση , μετά το σχέδιο «Μπαρμπαρόσα» για την εισβολή στην ΕΣΣΔ, υπό την επωνυμία «Επιχείρηση Μπλε». Το Βερολίνο, στο απόγειο της δόξας του, ανέμενε από τον πόλεμο στο νότιο ανατολικό μέτωπο την ολοκληρωτική επικράτηση, που θα οδηγούσε στην τελική νίκη…
Η επίθεση άρχισε με τις στρατιές «Νότος». Ένα τμήμα θα προχωρούσε προς τις πετρελαιοπηγές του Καυκάσου και το άλλο ,προελαύνοντας νοτιότερα, θα έφθανε στο βιομηχανικό κόμβο του Στάλινγκραντ (450000 κάτοικοι, 126 μεγάλα εργοστάσια, το μεγαλύτερο κέντρο παραγωγής τρακτέρ και χάλυβα, στρατηγικής σημασίας τοποθεσία). Δυο μήνες χρειάστηκαν οι χιτλερικοί για να φτάσουν στο όρια της πόλης (Σεπτέμβριος). Διανύσανε μια απόσταση 150 χιλιομέτρων από κεί, όπου άρχισαν οι μάχες (ποταμός Τσιρ) μέχρι το Στάλινγκραντ. Προελαύνανε δηλαδή με ρυθμό 2-3 χλμ τη μέρα – χρόνος που δείχνει το μέγεθος της αντίστασης που συναντούσαν.
Τους επόμενους δυο και πάνω μήνες εξαντλήθηκαν στις μάχες για την κατάληψη της πόλης. Προχώρησαν μέχρι το κέντρο της. Στρατός και όσοι κάτοικοι ήταν σε θέση να κρατούν όπλα έδωσαν τον υπέρ πάντων αγώνα. Ο Χίτλερ, έχοντας αναλάβει ο ίδιος την αρχιστρατηγία, όριζε και επανακαθόριζε καταληκτικές ημερομηνίας για την πλήρη κατάληψη. «Μας έμεινε 1 χλμ ως το Βόλγα και όμως δεν μπορούμε να το περάσουμε…», έγραφε στο ημερολόγιό του ένας από τους επίδοξους κατακτητές…
«Ούτε μέτρο πίσω», «πίσω από το Βόλγα δεν υπάρχει για μας γη» ήταν τα συνθήματα των υπερασπιστών της πόλης. Οι μάχες δίνονταν τετράγωνο με τετράγωνο, σπίτι με σπίτι. Ο επικεφαλής της άμυνας Β. Τσουικόφ δεν ήταν υπερβολικός όταν έλεγε ότι οι υπερασπιστές «αποδείχτηκαν υπεράνθρωποι».
Οι βετεράνοι σοβιετικοί που πολέμησαν στο Στάλινγκραντ κάνουν με υπερηφάνεια έκτοτε συγκρίσεις. Για την κατάληψη της Ολλανδίας και του Βελγίου οι ναζί χρειάστηκαν 19 μέρες. Τη Γαλλία κατέλαβαν σε 44. Για να κυριέψουν το «σπίτι του Παβλόφ» (κτίριο στο κέντρο της πόλης κοντά στην όχθη του Βόλγα) πολεμούσαν 58 μέρες! Για την κατάληψη ενός δρόμου 100 μέτρων, σύμφωνα με αναφορά του γερμανικού στρατηγείου, σκοτώθηκαν σ’ ένα πρωινό 1800 άνδρες της Βερμαχτ…
Ογδόντα φοβερές μέρες κράτησαν με νύχια και δόντια την πόλη οι υπερασπιστές της. Πολύτιμες για τη συνολική αναδιοργάνωση του σοβιετικού στρατού.
Στις 19 Νοεμβρίου άρχισε η αιφνιδιαστική και καλοσχεδιασμένη αντεπίθεση του Κόκκινου Στρατού, με μια πρωτοφανή συγκέντρωση πυρός. Μέσα σε τέσσερις μέρες οι επίλεκτες δυνάμεις της Βερμαχτ και οι σύμμαχοί τους πολιορκούνται σε μια έκταση είκοσι πέντε μιλίων μήκους και βάθους δώδεκα.
Εκτός από τ’ ασταμάτητα πυρά είχαν ν΄ αντιμετωπίσουν την πείνα, αφού ο ανεφοδιασμός ήταν αδύνατος, τον ανηλεή χειμώνα και τον τύφο που θέριζαν. Στις 27 Δεκεμβρίου οι ναζί δέχονται νέες τρομερές επιθέσεις, η περιοχή που κατέχουν διασπάται στα δυο κι αρχίζει η αντίστροφη μέτρηση προς τη συντριβή. Στις 8 Ιανουαρίου η γερμανική διοίκηση απορρίπτει τελεσίγραφο για παράδοση. Η ίδια είναι πρόθυμη να δεχτεί, αλλά οι διαταγές από το Βερολίνο είναι να πέσουν μέχρις ενός. Ο Χίτλερ έχει ανακηρύξει σε «απόρθητο γερμανικό φρούριο» το Στάλινγκραντ.
Δυο μέρες μετά την άρνηση για παράδοση άρχισαν οι εκκαθαρίσεις επιχειρήσεις. Εδώ οι σοβιετικοί έκαναν λάθος, όπως προκύπτει από τ’ αρχεία τους. Είχαν υπολογίσει ότι μέσα στον κλοιό παρέμειναν τις μέρες εκείνες γύρω στις 80000 ναζί. Βρίσκονταν ,όμως , περισσότεροι και καθυστέρησε η εκκαθάριση.
Από την έναρξη των επιχειρήσεων (19 Νοεμβρίου) οι απώλειες των γερμανοφασιστών και των άλλων συμμάχων τους έφτασαν τους 800000 άνδρες. Όσο για τ΄ αεροπλάνα, τα πυροβόλα, τ΄ άρματα μάχης, τ’ αυτοκίνητα αυτά έφταναν για να …καταλάβουν ξανά το σύνολο της Ευρώπης. Δεν ήταν όμως μόνο αυτές. Από την αρχή των επιχειρήσεων στο ευρύτερο μέτωπο η 6η γερμανική στρατιά του Πάουλους και οι άλλες μεραρχίες, σε όλες τις φάσεις εκείνης της τιτανομαχίας (προέλαση, κατάληψη μέρους της πόλης, μάχες από σπίτι σε σπίτι, σοβιετική αντεπίθεση, περικύκλωση, εξόντωση και παράδοση) υπολογίζονται γύρω στο το 1,5 (σοβιετική εκτίμηση). Για να κατανοηθεί το μέγεθος του αριθμού αρκεί ν΄ αναφερθεί ότι η γερμανικές στρατιωτικές απώλειες σε όλο τον πόλεμο ήταν 3,5 εκ. (γενικώς παραδεκτά στοιχεία). Στο πεδίο της μάχης του Στάλινγκραντ έπεσαν γύρω στις 480000 μαχητές της ΕΣΣΔ (σοβιετικά αρχεία). Στην ευρύτερη περιοχή 1,1 εκ. άνθρωποι (δυτικές πηγές).
Η μητέρα όλων των μαχών
Από τότε έχουν γραφεί αμέτρητες σελίδες για την εποποιία εκείνη και την ηρωίδα πόλη. Θα μπορούσαν να συνοψιστούν στη φράση «η μάχη που έσωσε τότε τον κόσμο από το χιτλερικό φασισμό».
Αν αυτό ηχεί υπερβολικό σήμερα, με φόντο ανιστόρητες εκτιμήσεις για το ρόλο της μάχης (πχ η βλακώδης κινηματογραφική πανευρωπαϊκή υπερπαραγωγή «Ο εχθρός προ των πυλών»), μπορεί να διατυπωθεί διαφορετικά: Πρόκειται για την αποφασιστική μάχη, η οποία έκρινε ουσιαστικά τον πόλεμο.
Οι πιο σοβαροί μελετητές , οι αντικειμενικοί ιστορικοί, οι πολιτικοί της εποχής, οι στρατιωτικοί, όλοι οι σχετικοί, που δεν πάσχουν από αντικομμουνιστικά σύνδρομα, καταλήγουν περίπου, με μικρές παραλλαγές, στο ίδιο συμπέρασμα. Το διατύπωσε επιγραμματικά ο τότε ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Ε. Στετίνιους: ««Ο αμερικανικός λαό βρισκόταν στο χείλος της καταστροφής το 1942. Αν η ΕΣΣΔ δεν κρατούσε το μέτωπο δεν κρατούσε το μέτωπο, οι Γερμανοί θα είχαν τη δυνατότητα να καθυποτάξουν τη Μεγάλη Βρετανία. Θα ήταν σε θέση να καταλάβουν την Αφρική και στη συνέχεια να δημιουργήσουν προγεφύρωμα στη Λατινική Αμερική…»
Οσο κι αν φαντάζει απίστευτο σήμερα μια φασιστική Ευρώπη και μια χιτλερική «νέα παγκόσμια τάξη», με την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, δεν ήταν κάτι το ανέφικτο. Όλη η εξουσία στην Ευρώπη, δυτικά της ΕΣΣΔ, μ’ εξαίρεση την Αγγλία και τις ουδέτερες, αλλά όχι και αντιναζιστικές Σουηδία και Ελβετία, βρίσκονταν ήδη σε φασιστική ή φιλοφασιστική τροχιά.
Η εφιαλτική πραγματικότητα αποτυπώνεται στους χάρτες του 1942.
Τα στοιχεία, που είδαν το φως μεταπολεμικά είναι κάτι παραπάνω από σαφή για τα ναζιστικά σχέδια. Κάθε άλλο παρά στόχοι κάποιου «ψυχοπαθούς», που έσυρε το στρατό και το λαό της Γερμανίας, παρά τη θέλησή τους, στην καταστροφή. Ο Χίτλερ ζητούσε με ιεραρχημένη σαφήνεια (κι όχι με κάποια παραφροσύνη ή τρέλα), από τους επιτελείς του κι εκείνοι συμφωνούσαν μετά από μελέτη, αλλά και σχετικές εισηγήσεις τους: α) κατάληψη των σιτοπαραγωγικών , ανθρακοφόρων περιοχών και πετρελαιοπηγών, β) αποκοπή της μεγάλης υδάτινης αρτηρίας του Βόλγα , γ)μετά τη κυριαρχία στον Καύκασο αποκοπή της υπερ-ιρανικής σιδηροδρομικής γραμμής, μέσω της οποία η ΕΣΣΔ είχε επικοινωνία με τους συμμάχους, δ)προέλαση προς την Ινδία, το Ιράν, το Ιράκ. Η συνέχεια είναι ζήτημα σεναρίων…
Δεν είναι, όμως, ζήτημα σεναρίων η άμεση σημασία της νίκης στο Στάλινγκραντ με τις πολλαπλές διαστάσεις (στρατιωτικές, πολιτικές, ιδεολογικές):
- Σηματοδότησε την οριστική στροφή του πολέμου. Από τότε η στρατηγική πρωτοβουλία στο ανατολικό μέτωπο πέρασε στον Κόκκινο Στρατό και στους συμμάχους ευρύτερα. Από εδώ ξεκίνησε η πτώση του Βερολίνου…
- Σείστηκε συθέμελα η φασιστική μηχανή, εξαλείφτηκε κάθε δυνατότητα νίκης στην Ανατολή. Το Βερολίνο έπαιξε το τελευταίο χαρτί του, που ήταν η «ολοκληρωτική επιστράτευση».
- Κλονίστηκε ολόκληρο το φασιστικό Ράιχ, ακόμη και φανατισμένα μέλη της ναζιστικής ιεραρχίας. Μεγάλες μάζες των Γερμανών συνήλθαν από το λήθαργο, αμφισβητούσαν τον Χίτλερ και τον πόλεμο…
- Οι φασίστες συνοδοιπόροι (Ιταλία, Ρουμανία, Ουγγαρία, Φιλανδία) πανικοβλημένοι αναζητούσαν τρόπους απαγκίστρωσης. Η Τουρκία, που περίμενε με τα όπλα παρά πόδα , να βγει στον πόλεμο, αναθεώρησε τη στάση της. Το ίδιο και η Ιαπωνία που ήταν έτοιμη να επιτεθεί σε σοβιετικά εδάφη…
- Πυροδοτήθηκαν σ΄ όλη την κατεχόμενη Ευρώπη τα αντιφασιστικά κινήματα. Εδραιώθηκε η πίστη των λαών για τη νίκη των συμμάχων. Μετά το Στάλινγκραντ ακολούθησε η ραγδαία ανάπτυξη του εθνικο-απελευθερωτικού κινήματος ειδικά στη Δυτική Ευρώπη…
Χωρίς την εποποιία στις όχθες του Βόλγα ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος, όπως έχει περάσει στη ρωσική ιστορία , που τελικά σφράγισε τη μεγάλη αντιφασιστική νίκη των λαών, θα είχε άλλη κατάληξη.
«Είναι μία καταπληκτική νίκη» έγραψε ο Τσόρτσιλ στον Στάλιν. Ο Ρούσβελτ χαρακτήρισε το γεγονός «ως ένα από τα λαμπρότερα κεφάλαια του πολέμου των λαών που ηνώθησαν εναντίον του Ναζισμού και των μιμητών του». Τα λόγια αυτά , που επαναλαμβάνονται από πολλούς εκείνη την περίοδο, αναφέρονται μόνο για όσους σήμερα υιοθετούν την εξίσωση Χίτλερ ίσον Στάλιν.
Η ταυτότητα της μάχης
Χρόνος: Αύγουστος 1942 – Φεβρουάριος 1943.
Τόπος: Στάλινγκραντ στις όχθες του Βόλγα
β: Κόκκινος Στρατός και λαός κατά Γερμανών (με συμμετοχή Ούγγρων, Ιταλών και Ρουμάνων).
Εκβαση: Συντριπτική ήττα των ναζί. Στη Γερμανία επέστρεψαν μόλις 5-6000 μετά τον πόλεμο
Θύματα: Κάπου 2 εκ. συνολικά (σε όλες τις φάσεις του πολέμου).
Σημασία: Αντιστροφή της φοράς του πολέμου
Τάκης Κατσιμάρδος
δημοσιογράφος- ιστορικός
n2kdav