Την παρουσία του «Μυτιληνιού» μεγάλου αρχιναυάρχου του οθωμανικού στόλου Χαϊρεντίν πασά, πιο γνωστού ως Μπαρμπαρόσα (από την ιταλική λέξη Barbarossa, «κοκκινογένης», στα τουρκικά Barbaros), φέρνει στο φως η συνεχιζόμενη έρευνα την Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου, τόσο στα αρχεία όσο και στα τείχη αλλά και στα άλλα μνημεία του κάστρου της Μυτιλήνης. Το μεγάλου μνημείου τοπόσημου όλης της Λέσβου στο οποίο συνεχίζονται οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες.
Ο Μπαρμπαρόσα, σύμφωνα με τις πηγές γεννήθηκε στη Μυτιλήνη.
Μια άγνωστη επιγραφή χαραγμένη σε γκρίζο μάρμαρο που βρέθηκε σε πύργο της νοτιοανατολικής πλευράς του οθωμανικού τμήματος του κάστρου της Μυτιλήνης αναφέρεται στον Σπαχή Γιακούπ Αγά, ο οποίος ήταν πατέρας του Μπαρμπαρόσα και είχε εγκατασταθεί στη Μυτιλήνη με την άλωση της πόλης το 1462 με διαταγή του Πορθητή, είχε παντρευτεί μια Ελληνίδα, και είχε μείνει στο νησί εκπροσωπώντας το Οθωμανικό κράτος. Στην οθωμανική (με αραβικά γράμματα) επιγραφή του κάστρου της Μυτιλήνης αναφέρονται τα εξής: «Την κατασκευή αυτού του μεγαλοπρεπούς κάστρου διέταξε ο Μέγας Σουλτάνος και Tέλειος Χαν ο Γιος του Σουλτάνου Μεχμέτ Χαν, ο Σουλτάνος Μπεγιαζίτ. Ο Θεός να κάνει αιώνια τη σουλτανία του και το κράτος του. Αυτό (σ.σ. το έργο) το έκανε ο γιος του Άντεμ, Εμίρ Γιακούπ, το έτος 890.»
Ο Γιακούπ Αγά συμμετείχε στην άλωση του νησιού μαζί με τον Πορθητή το 1462 και με απόφαση του Πορθητή έγινε ο «προστάτης» του νησιού, ο διοικητής του νέου κάστρου και όλου του νησιού δηλαδή. Με την άδεια του Πορθητή, παντρεύτηκε με Ρωμιά Μυτιληνιά με την οποία απέκτησε τέσσερις γιους που γεννήθηκαν όλοι στη Μυτιλήνη: Τον Ισχάκ, τον Ορούτς, τον Χιζίρ που μετονομάστηκε σε Μπαρμπαρός και τον Ιλιάς.
Η ανακάλυψη, η οποία σύμφωνα με ειδικούς επιστήμονες έχει ισχυρές πιθανότητες να είναι πραγματικότητα, έρχεται να διαψεύσει «θρύλους» που ενώ αναφέρονταν στη Μυτιληνιά καταγωγή του Οθωμανού αρχιναυάρχου, έλεγαν ότι ο Μπαρμπαρόσα ήταν γόνος είτε Μυτιληνιών που αλλαξοπίστησαν, ή ακόμα και γενίτσαρος που είχε αρπαχτεί σε παιδομάζωμα από το σημερινό Παλαιόκηπο της Γέρας!
Ο Μπαρμπαρόσα θεωρείται ο κατεξοχήν οργανωτής του οθωμανικού στόλου, στον οποίο κατείχε τον βαθμό του ναυάρχου. Αργότερα έγινε σουλτάνος του Αλγερίου και τελικά μπεηλέρμπεης (Αρχιμπέης) του Αιγαίου, ένα από τα μεγαλύτερα οθωμανικά αξιώματα. Κατά τη διάρκεια των κατακτητικών και αρπακτικών επιδρομών του ο Μπαρμπαρόσα έστειλε τους πειρατές του εναντίον πολλών νησιών του Αιγαίου, ειδικά στις Κυκλάδες, ουδέποτε όμως στη Λέσβο.
Όπως οι ανασκαφές αποδεικνύουν ο Μπαρμπαρόσα είχε πλήρη συνείδηση της καταγωγής του από τη Λέσβο και της σύνδεσης του με το κάστρο της πόλης, του οποίου υπήρξε ευεργέτης.
Στις ανασκαφές στο κάτω κάστρο της Μυτιλήνης και πάνω από την επίχωση της βυζαντινής πόλης από τα ερείπια του βυζαντινού Μελανουδίου, του περιτειχισμένου προαστίου της πόλης που πρώτο κατέλαβαν οι Οθωμανοί το 1462, ανακαλύφθηκε ένας εντυπωσιακός λουτρός – χαμάμ. Αυτός σύμφωνα με τις πηγές που υποστηρίζουν ότι ο Μπαρμπαρόσα έφτιαξε ένα χαμάμ δώρο στους κατοίκους της Μυτιλήνης, είναι το δώρο του Μπαρμπαρόσα.
Ήδη, έχει συντηρηθεί πλήρως το εύρημα και είναι μέρος του επισκέψιμου πια μεγάλου αρχαιολογικού χώρου του κάτω κάστρου της Μυτιλήνης.
Στον κυρίως όμως, χώρο του κάστρου εκεί όπου ήταν άλλοτε χτισμένη η αρχαία ακρόπολη της Μυτιλήνης ο Μπαρμπαρόσα έχτισε το κτήριο του οθωμανικού ιεροδιδασκαλείου (Μενδρεσέ). Σύμφωνα με τις αρχειακές πηγές, ο Μενδρεσές ήταν ίδρυμα του Μπαρμπαρόσα.
Το κτίσμα του 15ου αιώνα, το οποίο σώζεται ακέραιο, είναι τετράγωνο, διώροφο με κεντρική αυλή και χώρους περιμετρικά διατεταγμένους σε σχήμα Π, οι οποίοι αναπτύσσονται σε δύο ορόφους. Το ισόγειο λειτουργούσε ως δημόσιο μαγειρείο-πτωχοκομείο (ιμαρέτ). Οι χώροι του ισογείου είναι θολοσκεπείς και φωτίζονται μόνο από την πλευρά της αυλής. Στον δεύτερο όροφο, στη βορειοανατολική γωνία του, δεσπόζει μια τετράγωνη τρουλαία αίθουσα μεγάλου ύψους. Στο μέσον της νοτιοανατολικής πλευράς διαμορφώνεται μικρή κόγχη (μιχράμπ). Πρόκειται για τον χώρο προσευχής και διδασκαλίας του Μεντρεσέ. Εσωτερική στοά οδηγεί στα κελιά των σπουδαστών (σοφτάδες) και των διδασκόντων (μουλάδες).
Στο οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο οι μουσουλμάνοι σπουδαστές διδάσκονταν το Κοράνιο, την αραβική γλώσσα, καθώς επίσης αστρονομία και νομική. Ενδεχομένως το κτήριο να λειτούργησε και ως ασκητήριο σουφικών ταγμάτων δερβίσηδων.
Το μνημείο παρουσιάζει σοβαρά προβλήματα που χαρακτηρίζουν την κατάστασή του επισφαλή, γι’ αυτό και αποφασίστηκε η αναστήλωση του. Έργο, το οποίο από το περασμένο καλοκαίρι εντάχθηκε προς υλοποίηση στο Ταμείο Ανάκαμψης με προϋπολογισμό περί τα δυο εκατομμύρια ευρώ.
του Σ. Μπαλάσκα
