Γεννημένος τον Μάιο του 1814, ο Μιχαήλ Μπακούνιν, κατά πολλούς ο πατέρας της «κολεκτιβιστικής αναρχίας», αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές και ενδιαφέρουσες επαναστατικές προσωπικότητες του 19ου αιώνα, που σχεδόν σε κάθε πράξη του έμοιαζε να εκφράζει τις πιο δυναμικές πλευρές της αναρχίας.
- της Μικαέλας Κόλλια
Τα πρώτα χρόνια και οι επιρροές
Ο Μιχαήλ Μπακούνιν γεννήθηκε στο Πριαμούκινο κοντά στο Τβερ (σημερινό Καλίνιν), το 1814, στις 8 Μαΐου (αν και η ακριβής ημερομηνία γέννησής του αμφισβητείται από πολλούς). Προερχόμενος από αριστοκρατική ρωσική οικογένεια, προοριζόταν για στρατιωτική καριέρα στην Αγία Πετρούπολη. Εντούτοις, εκείνος πίστευε ότι οι στρατιώτες είναι δουλοπάροικοι, που δωροδοκούνται με αμοιβές και δώρα για να καταστείλουν τον υπόλοιπο λαό. Και ενώ, το 1828, κατατάχτηκε στη σχολή του πυροβολικού, στρέφει το ενδιαφέρον του προς τη φιλοσοφία. Το 1832 γίνεται αξιωματικός, αλλά μην αντέχοντας τον τρόπο ζωής στο στρατό, παραιτείται το 1835 και οδεύει για τη Μόσχα όπου ελπίζει να σπουδάσει φιλοσοφία.
Από πολύ μικρός επηρεάστηκε από την εγελιανή φιλοσοφία και κυριότερα από την ιστορική διαλεκτική από την οποία συνήγαγε και τη θεωρία της αναρχικής πάλης. Στα 22 του χρόνια, ήταν ο πρώτος που μετέφρασε στα ρωσικά έργο του Χέγκελ – συγκεκριμένα το «Gymnasial Lectures». Ήρθε σε επαφή με τον Μαρξ και τον Προυντόν, τις θέσεις τού οποίου για τον αναρχισμό ασπάσθηκε: ο Μπακούνιν εναντιώθηκε στην ύπαρξη κάθε μορφής κράτους, ακόμα και τού σοσιαλιστικού.
Η επαναστατική του δράση
Η επαφή του με τους διαλεκτικούς φιλοσόφους ήταν η κινητήριος δύναμη που τον ώθησε να προσχωρήσει στο κίνημα εγελιανής Αριστεράς της Δρέσδης. Με εισιτήριο ένα δοκίμιο του, με τίτλο “Η Αντίδραση στη Γερμανία”, που πήρε αρκετή δημοσιότητα, ταξίδεψε στην Ελβετία και ύστερα στο Παρίσι, όπου γνώρισε τον Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν, ο οποίος τον μύησε στις αναρχικές ιδέες. Τα επόμενα χρόνια ο Μπακούνιν τα αφιέρωσε στο να κάνει το σοσιαλδημοκρατικό κίνημα αναρχικό και διεθνές.
Από το 1844 μέχρι το 1848 έζησε κυρίως στο Παρίσι. Όταν, όμως, κατηγορήθηκε για κατασκοπεία από την πλευρά των Ρώσων, επικηρύχθηκε για 10.000 επειδή αρνήθηκε να υπακούσει διαταγή που το επέβαλλε να επιστρέψει στη Ρωσία. Ενώ απελάθηκε από τη γαλλική κυβέρνηση, εκείνος επέστρεψε στο Παρίσι το 1848. Από εκεί όρμησε στην Πράγα μεταλαμπαδεύοντας τη σπίθα της επανάστασης και παίρνοντας μέρος στη σλαβική επαναστατική επιτροπή.
«Ελευθερία χωρίς σοσιαλισμό είναι προνόμιο, σοσιαλισμός χωρίς ελευθερία είναι υποδούλωση και βαρβαρότητα»
Οι διωγμοί και η εξορία
Ο Μπακούνιν ήταν μια εκκεντρική προσωπικότητα, ο πρώτος από μια ολόκληρη γενιά αριστοκρατών που υποστήριξε την υπόθεση του αναρχισμού, εκφράζοντας πάντα μια ενστικτώδη περιφρόνηση για όλες τις αστικές συμβατικότητες. Πήρε μέρος στη Γερμανική Επανάσταση του 1848 και στην Πολωνική του 1863, αφιερώνοντας τη ζωή του στην πραγματοποίηση των ιδανικών του. Καμιά εξορία, κανένας κίνδυνος και εμπόδιο δε στάθηκαν ικανά να ανακόψουν την επαναστατική του δράση και το πάθος του για την αλήθεια.
Το 1849 ανεβαίνει στα οδοφράγματα της Δρέσδης στο πλευρό του Βάγκνερ, όπου, σε μια προσπάθεια διαφυγής, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο. Και ενώ η θανατική ποινή μετατράπηκε σε ισόβια, ξανά καταδικάστηκε σε θάνατο επειδή προσπάθησε να δραπετεύσει. Τελικά, γλίτωσε και εκδόθηκε στη Ρωσία. Μολονότι, έμεινε εξόριστος σε ένα μπουντρούμι στο φρούριο Νέβα της Βαλτικής και για μεγάλο χρονικό διάστημα στη Σιβηρία (όπου παντρεύτηκε τη νεαρή Πολωνέζα, Αντονία Κβιατκόφσκα), κατόρθωσε να δραπετεύσει και να περπατήσει ανατολικά πάνω από 1.000 μίλια μέσα από τρομερές κακουχίες, φθάνοντας στη θάλασσα, από όπου πέρασε απέναντι στην Ιαπωνία. Από εκεί πήγε στην Καλιφόρνια, στη Νέα Υόρκη, για να καταφύγει τελικά στο Λονδίνο όπου φιλοξενήθηκε από τον Χέρτσεν. Έχοντας υποστεί αναρίθμητες δυσκολίες και περιπέτειες και έχοντας αναμιχθεί με όλους τους τύπους των ανθρώπων, κάτω από όλες τις συνθήκες, διαπίστωσε ότι κάθε κυβέρνηση ήταν τυραννία. Ρίχτηκε στην επαναστατική δράση με έντονο ενθουσιασμό και δημοσίευσε με τον Χέρτσεν τον “Συναγερμό της Επανάστασης”.
Η πρώτη Διεθνής και ο Μαρξ
Το 1868, ίδρυσε μαζί με τον Μαρξ τη Διεθνή Ένωση Εργαζομένων, επίσης γνωστή ως Πρώτη Διεθνής, μια ομοσπονδία ριζοσπαστικών συνδικάτων με παραρτήματα-σωματεία στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Οι συγκρούσεις μεταξύ του Μπακούνιν και του Μαρξ διαποτίζουν την ιστορία της Διεθνούς και αντικατοπτρίζουν τις διαφορές τους σε επίπεδο τοποθέτησης και χαρακτήρα. Από τη μια, ο Μαρξ ήταν πολιτικός επαναστάτης, από την άλλη, ο Μπακούνιν ήταν κοινωνικός.
Ενώ ο Μαρξ πίστευε ότι η επανάσταση θα ξεσπάσει στις αναπτυγμένες χώρες και το βιομηχανικό προλεταριάτο, ο Μπακούνιν πίστευε ότι η επανάσταση θα ξεκινήσει από τις υπανάπτυκτες χώρες (Ρωσία, Κίνα, Κούβα κτλ) και η βάση της θα είναι οι αγρότες, διανοούμενοι και οι «λούμπεν» προλετάριοι. Όπως έγραψε ο ίδιος το 1848 «το άστρο της επανάστασης θα ανατείλει ψηλά πάνω από τη Μόσχα μέσα από μια θάλασσα αίματος και φωτιάς και θα μεταβληθεί σε φάρο που θα οδηγήσει σε μια απελευθερωμένη ανθρωπότητα». Όπως θα δούμε και παρακάτω, η ιδέα της απόλυτης ελευθερίας και της ισότητας είναι κεντρικές στο έργο και τη δράση του, αφού τονίζει ότι κανένα βιβλίο, καμιά θεωρία, κανένα σύστημα και βιβλίο δε θα σώσει τον κόσμο, καθώς «δεν προσκολλώμαι σε κανένα σύστημα. Είμαι ένας κυνηγός της απόλυτης αλήθειας».
Βασισμένος στην πίστη του στην ελευθερία, στην αυτονομία και την αυτοδιάθεση υπήρξε υπέρμαχος της δημιουργίας επαναστατικών Κομμούνων. Το 1870 πρωτοστάτησε σε μια εξέγερση στη Λυών, οι αρχές της οποίας αποτέλεσαν αργότερα βάση για την Παρισινή Κομμούνα. Κατά τη διάρκεια του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου και σε απάντηση της κατάρρευσης της γαλλικής κυβέρνησης, έκανε έκκληση για γενική εξέγερση με σκοπό να προωθήσει μια κοινωνική επανάσταση. Τότε συνέταξε τη Διακήρυξη της Αναρχικής Επανάστασης που τοιχοκολλήθηκε στη Λυών στις 26 Σεπτεμβρίου 1870. Χαρακτηριστικά αναφέρεται: «καταργούνται η κυβερνητική εξουσία του κράτους και η διοικητική μηχανή, επειδή κατέληξαν να είναι άχρηστες” (άρθρο 1) και “αναστέλλεται η λειτουργία των ποινικών και πολιτικών δικαστηρίων και τις αρμοδιότητές τους επωμίζεται η Λαϊκή Δικαιοσύνη». (άρθρο 2)
Η αντίθεσή του με τον Μαρξ θα γιγαντωθεί όταν στο συνέδριο της Διεθνούς, το 1872, κυριάρχησε η διαμάχη ανάμεσα στη φράξια που στήριζε τη συμμετοχή στις κοινοβουλευτικές εκλογές, και τη φράξια γύρω από τον Μπακούνιν, που αντιτάχτηκε σε μια τέτοια συμμετοχή. Ο Μπακούνιν ισχυριζόταν ότι με το πρόσχημα της δικτατορίας του προλεταριάτου, θα ακμάσει μια «νέα τάξη» που θα αντικαταστήσει τους φεουδάρχες και τους καπιταλιστές και θα αρνηθεί στους ανθρώπους την ελευθερία τους. Με το τέλος του συνεδρίου κυριάρχησε το σοσιαλδημοκρατικό τμήμα του Μαρξ, που υποστήριζε την κατάκτηση της πολιτικής δύναμης από την εργατική τάξη και την ύπαρξη μιας μεταβατικής μορφής κράτους μετά την επανάσταση. Η ήττα της ομάδα του Μπακούνιν, είχε ως αποτέλεσμα την αποβολή του ίδιου και άλλων για υποτιθέμενη συγκρότηση μυστικής οργάνωσης μέσα στη Διεθνή.
Τα “αντί-απολυταρχικά” τμήματα της Διεθνούς, τα οποία υποστήριζαν την άμεση επαναστατική δράση και την οργάνωση των εργαζομένων προκειμένου να καταργηθούν άμεσα το κράτος και η κεφαλαιοκρατία, επέμεναν ότι το συνέδριο ήταν στημένο και έτσι οργάνωσαν δική τους Διάσκεψη της Διεθνούς στο Σεν-Υμέρ στην Ελβετία. Ο Μπακούνιν συνέχισε να δραστηριοποιείται σε αυτή αλλά και στο ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κίνημα. Στα χρόνια μεταξύ του 1870 και 1876 έγραψε ένα μεγάλο μέρος των έργων του “Κρατισμός και Αναρχία” και το “Θεός και Κράτος”.
Παρά τη φθίνουσα πορεία της υγείας του συνέχισε να δραστηριοποιείται στο ριζοσπαστικό κίνημα της Ευρώπης, έως ότου αναγκάστηκε να μεταφερθεί σε νοσοκομείο της Βέρνης στην Ελβετία, όπου πέθανε την 1η Ιουλίου του 1876.
Μερικές από τις βασικές αρχές του Μπακούνιν
«Το πρόβλημα δεν έγκειται σε κάποια συγκεκριμένη μορφή διακυβέρνησης, αλλά στην ίδια την ύπαρξη της ίδιας της κυβέρνησης».
Αντί του επιστημονικού σοσιαλισμού που προκύπτει από μια υλιστική αντίληψη της ιστορίας, ο Μπακούνιν ήταν υπέρμαχος του ενστικτώδη σοσιαλισμού: «Η επανάσταση θα πρέπει να δημιουργηθεί μέσω της αυθόρμητης οργάνωση της εργατικής τάξης και της κοινής ιδιοκτησίας των ενώσεων παραγωγής, και μέσω της εξίσου αυθόρμητης δημιουργίας κοινοτήτων. Θα πρέπει να δημιουργηθεί από την εξίσου αυθόρμητη δημιουργία των κοινοτήτων, όχι από τις επιβολές του κράτους».
Αναφερόμενος στην επιτυχία της επανάστασης (η βία, εξήγησε, θα πρέπει να κατευθύνεται προς την καταστροφή των ιδρυμάτων και όχι των ανθρώπων που τα διατηρούν), ο Μπακούνιν προειδοποίησε ότι ένα κράτος δεν μπορεί να κατευθύνει τις μάζες προς το σοσιαλισμό. Αν η ισότητα διατηρείται από το κράτος, προσθέτει, η ελευθερία αποκλείεται απαραίτητα:
«Η ελευθερία του ατόμου συνίσταται απλώς σε αυτό: ότι υπακούει στους φυσικούς νόμους επειδή ο ίδιος τους έχει αναγνωρίσει ως τέτοιους».
Το Ανθρώπινο Ιδεώδες
Το ιδεώδες αυτό σαφώς και εμφανίζεται στους ανθρώπους σηματοδοτώντας πρώτα από όλα το τέλος της ανάγκης, το τέλος της ανέχειας, και την πλήρη ικανοποίηση όλων των υλικών αναγκών μέσω της συλλογικής εργασίας, ισότιμης και υποχρεωτικής για όλους, και στην συνέχεια, ως το τέλος της κυριαρχίας και της αρχής της ελεύθερης οργάνωσης της ζωής των ανθρώπων σύμφωνα με τις ανάγκες τους – όχι από επάνω προς τα κάτω, όπως συμβαίνει με το Κράτος, αλλά με μια οργάνωση δημιουργημένη από τους ίδιους τους ανθρώπους, πέρα από όλες τις κυβερνήσεις και τα κοινοβούλια, με την ελεύθερη ένωση των εργατών στα εργοστάσια και τα αγροκτήματα, στις κομμούνες και τα έθνη, και εντέλει, στο απώτερο μέλλον, στην παγκόσμια ανθρώπινη αδελφότητα, που θα πανηγυρίζει πάνω από τα συντρίμμια όλων των Κρατών.
Το Πρόγραμμα της Ελεύθερης Κοινωνίας
Έξω από το σύστημα του Μαζίνι (Ιταλός πολιτικός, συνιδρυτής του σύγχρονου ιταλικού κράτους) που δεν είναι άλλο από το σύστημα της δημοκρατίας στην μορφή του Κράτους, δεν υφίσταται άλλο σύστημα από αυτό της δημοκρατίας ως κομμούνα, της δημοκρατίας ως ομοσπονδισμό, και της Σοσιαλιστικής και γνήσια λαϊκής δημοκρατίας – το σύστημα του Αναρχισμού. Είναι οι πολιτικές της Κοινωνικής Επανάστασης, που στοχεύουν στην κατάργηση του Κράτους, και της οικονομικής, συνολικά ελεύθερης οργάνωσης των ανθρώπων, μιας οργάνωσης από κάτω προς τα επάνω, μέσω της ομοσπονδίας. Δεν θα υπάρχει δυνατότητα ύπαρξης πολιτικής κυβέρνησης, γιατί αυτή η κυβέρνηση θα μεταμορφωθεί σε απλή διαχειρίστρια των κοινών υποθέσεων.
Το πρόγραμμά μας συνοψίζεται με λίγα λόγια στα εξής:
- Ειρήνη, χειραφέτηση, και ευτυχία των καταπιεσμένων
- Πόλεμος ενάντια σε όλους τους καταπιεστές και τους καταχραστές
- Πλήρης αποκατάσταση των εργαζομένων: όλο το κεφάλαιο, τα εργοστάσια και όλα τα εργαλεία της δουλειάς και οι πρώτες ύλες να αποδοθούν στις ενώσεις, και η γη σε εκείνους που την καλλιεργούν με τα χέρια τους
- Ελευθερία, δικαιοσύνη και αδελφότητα για όλα τα ανθρώπινα όντα στην γη
- Ισότητα για όλους
Προς όλους, χωρίς καμία απολύτως διάκριση, με όλα τα μέσα ανάπτυξης, εκπαίδευσης και ανατροφής, καθώς και με ίσες δυνατότητες για ζωή παράλληλα με την εργασία. Οργάνωση μιας κοινωνίας μέσω της ελεύθερης ομοσπονδοποίησης από κάτω, των εργατικών ενώσεων, των βιομηχανικών αλλά και αγροτικών, επιστημονικών καθώς και των λογοτεχνικών ενώσεων – αρχικά στην μορφή της κομμούνας, μετά της ομοσπονδοποίησης των κομμούνων σε περιφέρειες, των περιφερειών σε έθνη, των εθνών στην διεθνή αδελφική ένωση.
Η Ελεύθερη Οργάνωση που ακολουθεί την Κατάργηση του Κράτους
Η κατάργηση του Κράτους και της Εκκλησίας θα πρέπει να αποτελεί την πρωταρχική και αναμφισβήτητη συνθήκη της πραγματικής χειραφέτησης της κοινωνίας. Μόνο μετά από αυτά η κοινωνία θα μπορέσει και πρέπει να ξεκινήσει την αναδιοργάνωσή της. Ωστόσο αυτά, πρέπει να συμβούν όχι από την κορυφή προς τα κάτω, όχι σύμφωνα με κάποιο ιδανικό σχέδιο που ετοίμασαν μερικοί σοφοί ή πολυμαθείς, και μέσω διαταγμάτων που εκδίδει κάποια δικτατορική εξουσία ή ακόμη και Εθνοσυνέλευση εκλεγμένη από κάποιο καθολικό δικαίωμα στην ψήφο. Ένα τέτοιο σύστημα, όπως έχω ήδη ισχυριστεί, θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην δημιουργία μιας κυβερνητικής αριστοκρατίας, δηλαδή, μιας τάξης προσώπων που δεν έχει απολύτως τίποτα κοινό με τις μάζες των ανθρώπων. Και ας μην έχουμε καμιά αμφιβολία, η τάξη αυτή θα στρέφονταν ξανά στην εκμετάλλευση και την αποχαύνωση των μαζών υπό την επίφαση της κοινής ευημερίας ή της σωτηρίας του Κράτους.
Η Ελευθερία πρέπει να πηγαίνει Χέρι με Χέρι με την Ισότητα
Είμαι ένας από τους πεπεισμένους θιασώτες της οικονομικής και κοινωνικής ισότητας, γιατί πιστεύω πως μακριά από αυτήν, η ισότητα, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η προκοπή των ανθρώπων καθώς και η ευημερία των εθνών, δεν είναι τίποτα παρά νέα λάθη. Όντας ταυτόχρονα υπέρμαχος της ελευθερίας – της πρωταρχικής συνθήκης της ανθρωπότητας – πιστεύω πως η ισότητα θα πρέπει να εγκαθιδρυθεί σε έναν κόσμο αυθόρμητης οργάνωσης της εργασίας και της συλλογικής ιδιοκτησίας, με την ελεύθερη οργάνωση των παραγωγών σε κομμούνες, και τις ελεύθερες ομοσπονδίες των κομμούνων – αλλά σε καμιά περίπτωση μέσω της κυριαρχικής προστασίας του Κράτους.
Πηγές
Μιχαήλ Μπακούνιν, Θεός και Κράτος
Μιχαήλ Μπακούνιν, Από τον Εθνικό πόλεμο στο Ταξικό πόλεμο
Μιχαήλ Μπακούνιν, Η Παρρισινή Κομμούνα και η Ιδέα του Κράτους
G.P. Maximof, Πολιτικη Φιλοσοφια του Bakunin
André Nataf, Η καθημερινή ζωή των αναρχικών στη Γαλλία
