Η εικόνα της Παναγίας Μυρτιδιωτίσσης αποτελεί το ιερότερο κειμήλιο των Κυθηρίων. Το σημαντικότερο λατρευτικό κέντρο του νησιού είναι το μοναστήρι στην περιοχή Μυρτιδίων, εκεί που τον 12ο αιώνα βρέθηκε η εικόνα από ένα βοσκό κρυμμένη μέσα στις μυρτιές. Ο βοσκός έφτιαξε ένα μικρό ναό, στο σημείο εύρεσης, για να φυλάξει εκεί την εικόνα. Σύμφωνα με την παράδοση έγινε ο πρώτος μοναχός που έταξε τη ζωή του στην προστασία της εικόνας της Παναγίας. Με το πέρασμα των χρόνων η φήμη της εικόνας διαδόθηκε και οδήγησε στη δημιουργία αυτού του μοναστηριού, που μπορούσε πλέον να φιλοξενεί προσκυνητές που έρχονταν από διάφορα μέρη.
Η εικόνα της Παναγίας, την εποχή της εύρεσης είχε μικρότερες διαστάσεις αλλά αργότερα τοποθετήθηκε εντός ξύλινου πλαισίου. Η εικόνα είναι μελανή και δεν διακρίνονται χαρακτηριστικά στα πρόσωπα της Θεοτόκου και του Σωτήρος. Η χρυσή επένδυση κατασκευάστηκε το 1837 από τον Θεόφιλο Σπιθάκη. Στο άνω τμήμα της χρυσής επένδυσης απεικονίζονται δύο άγγελοι κρατούντες το στέμμα της Παναγίας Μυρτιδιωτίσσης, το οποίο στολίζεται με διαμάντια. Αριστερά και δεξιά των αγγέλων αναγιγνώσκονται οι ψαλμοί «Χαίρε ότι υπάρχεις Βασιλέως καθέδρα» και «Χαίρε ότι βαστάζεις τον βαστάζοντα πάντα». Κάτω από τον αριστερό άγγελο απεικονίζεται ο Προφητάναξ Δανιήλ κρατώντας στα χέρια του ειλητό με στίχους από τον 44ο Ψαλμό που αναφέρει: «Παρέστη η Βασίλισσα εκ δεξιών σου. Κάτω από τον δεξιό άγγελο απεικονίζεται ο Προφήτης Σολομών κρατώντας ειλητό με στίχο από τις «Παροιμίες» που αναφέρει: «Πολλαί θυγατέρες εποίησαν». Στο κάτω τμήμα της χρυσής επένδυσης απεικονίζονται τα τρία σημαντικότερα θαύματα της εικόνας της Μυρτιδιώτισσας, ήτοι το θαύμα της εύρεσης της εικόνας, το θαύμα της ίασης του παραλύτου και το θαύμα της διάσωσης της πόλης των Κυθήρων από Κεραυνό την 21η προς 22α Ιανουρίου 1829. Κατά τις παραδόσεις η εικόνα αυτή της Θεοτόκου είναι δημιούργημα του Ευαγγελιστή Λουκά. Επίσης πιθανολογείται ότι κατά την περίοδο της εικονομαχίας, κάποιος περισυνέλεξε την εικόνα από τη θάλασσα και την έκρυψε στα Κύθηρα.
Ο μικρός ναός που έχτισε ο βοσκός είναι το καλούμενο σήμερα Ιερό της Ευρέσεως ή Καθολικό, πάνω στο οποίο αργότερα χτίστηκε ο νεότερος ναός(1841 – 1857 επί ιερομονάχου Αγαθάγγελου Καλλιγέρου). Στο Καθολικό φιλοξενείται μία άλλη εικόνα της Παναγίας με αργυρό ένδυμα το οποίο επίσης φιλοτεχνήθηκε από τον Θεόφιλο Σπιθάκη.
Το έθιμο της λιτάνευσης
Κατά τον 17ο έως και 19ο αιώνα, καθώς ο κίνδυνος της πειρατείας διαχέετο στις γύρω θάλασσες και ο φόβος της καταστροφής ή απώλειας του ιερού κειμηλίου ήταν μεγάλος, οι Κυθήριοι μετέφεραν την εικόνα της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας από το μοναστήρι στο ναό της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας ή Καστρινής, στο κάστρο της πρωτεύουσας των Κυθήρων. Με διάταγμα της Γερουσίας της Ιονίου Πολιτείας, στις 7 Μαΐου 1841 εγκρίθηκε η αίτηση του ηγουμένου της Μονής Μυρτιδίων Αγαθάγγελου Καλλίγερου να επιστρέψει η εικόνα της Παναγίας και να μείνει μόνιμα στο μοναστήρι. Στο κάστρο, στο ναό της Παναγίας Μυρτιδιώτισσας ή Καστρινής, φιλοξενείται σήμερα ένα ωραίο αντίγραφο της εικόνας που φιλοτέχνησε ο Στέφανος Στάης το 1844. Μετά το διάταγμα της Γερουσίας, αποφασίστηκε από το Επαρχιακό Συμβούλιο επί της Θρησκείας η εκτέλεσή του καθώς επίσης κάθε Κυριακή της Ορθοδοξίας η ιερή εικόνα να μεταφέρεται λιτανευόμενη από το μοναστήρι στο μητροπολιτικό ναό Υψώσεως Τιμίου Σταυρού στην πρωτεύουσα. Εκεί να παραμένει για σαράντα ημέρες, μέχρι την Κυριακή του Πάσχα. Την Δευτέρα του Πάσχα, η εικόνα να μεταφέρεται από χωριό σε χωριό, σε όλο το νησί, μέχρι να επιστρέψει, την Κυριακή των Μυροφόρων στο ιερό προσκύνημα, στο μοναστήρι των Μυρτιδίων. Το έθιμο της λιτάνευσης συνεχίζεται αδιάλειπτα κάθε χρόνο μέχρι σήμερα.
