Δόξα στην πρώτη σου ψυχή και νου, τον Άρη
Τον πρώτο καπετάνιο σου κι άξιο μπροστάρη
Που όντας επέσαν όλοι, υψώθη σπάθα πρώτη
ενάντια στον εχθρό κι ενάντια στον Προδότη.
Κώστας Βάρναλης, “Λεβεντομάνα Ρούμελη”, 1944
Στα μέσα του Οκτώβρη του ’44 η Λαμία βρίσκονταν ακόμα υπό Γερμανική κατοχή. Όμως η ώρα της λευτεριάς δεν ήταν μακριά.Τα βράδια ακούγονται εκρήξεις πυρομαχικών καθώς οι Γερμανοί που ετοιμάζονται για υποχώρηση, τα ανατινάζουν για να μην πέσουν στα χέρια του λαϊκού στρατού. Ο ΕΛΑΣ Ρούμελης συνεχίζει να μάχεται ενάντια στα χιτλερικά στρατεύματα και να απελευθερώνει πόλεις και χωριά. Στις 17 Οκτώβρη το πρωί, μία μόλις μέρα πριν την απελευθέρωση της Λαμίας, ομάδα της ΧΙΙΙης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ συγκρούστηκε με τους Γερμανούς στη Μεγάλη Βρύση(Θέση Νταμάρια) όπου σκοτώθηκαν εννέα μαχητές οι: Αθανάσιος Ψωμάς (Λαμία), Δημήτριος Βάρσος (Λαμία), Ηλίας Δεβεσιάδης (Λαμία), Θωμάς Παπαδημητρίου (Στυλίδα), Ιωάννης Γιαννούτσος (Στυλίδα), Γιώργος Μανωλόπουλος (Λαμία), Ιωάννης Πανούτσος (Λαμία), Τζινάβας (Λαμία) και Θανάσης Ψωμάς που τραυματίστηκε σοβαρά και υπέκυψε αργότερα στα τραύματα του (Λαμιακός Τύπος, Τρίτη 18 Οκτώβρη, σελ.4). Το απόγευμα μπήκε στη Λαμία μια ομάδα ΕΣ-ΕΣ και είδε στη σιδηροδρομική γραμμή δύο νεαρούς συμπολίτες μας τον Δαϊτσιώτη Αργύρη και Γαϊτάνη Κώστα. Τους κυνήγησαν, έπιασαν τον Κώστα Γαϊτάνη και τον εκτέλεσαν επί τόπου λίγο πριν σημάνουν οι καμπάνες της λευτεριάς.
Στις 18 Οκτώβρη το βράδυ, οι τελευταίοι Γερμανοί στρατιώτες εγκαταλείπουν τη Λαμία κάτω από το σφυροκόπημα των τμημάτων της ΧΙΙΙ Μεραρχίας που τα ξημερώματα μπαίνουν στη Λαμία, ελευθερωτές. Την πόλη πρωτοπάτησε το σύνταγμα του Θύμιου Ζούλα με τον καπετάνιο του ΕΛΑΝ Σωτήρη Μπεγνή αλλά σχεδόν ταυτόχρονα από την άλλη είσοδο της πόλης έμπαινε το τμήμα του Νικηφόρου (Δημήτρης Δημητρίου) με τον καπεταν-Ατρόμητο (Δημήτρης Καπερώνης). Στις 19 Οκτώβρη στη Λαμία έφτασε και το ΙΙΙ τάγμα του 42ου συντάγματος του Φώτη Βερμαίου (Φοίβος Γρηγοριάδης) με τον καπετάνιο του Περικλή (Γιώργο Χουλιάρα) και το 36ο σύνταγμα της ΧΙΙΙ Μεραρχίας από Άμφισσα (Παπακόγκας Κ., &Καταρίδης Ν., 2006:21).
Φεύγοντας πανικόβλητοι οι Γερμανοί άφησαν άθικτες τις τεράστιες αποθήκες τροφίμων. Είχαν επιχειρήσει όμως υπονομεύσεις για ανατίναξη αποθηκών με πυρομαχικά στο συγκρότημα των Παλιών Στρατώνων. Ο Αυστριακός κλειδούχος Ιωσήφ Μπλέχιγκερ (Ηλίας Κόκκινος) που εργαζόταν στο σιδηρόδρομο μαζί έναν Ιταλό (Κώστας Ντεσιμόνε) αποκάλυψαν στον εφεδρικό ΕΛΑΣ τη θέση των μηχανισμών πυροδότησης και οργανώθηκε με επιτυχία με επιτυχία επιχείρηση εξουδετέρωσης τους, σώζοντας την πόλη από ανατινάξεις. Ξέφυγαν μόνο μερικά εκρηκτικά στο βόρειο τμήμα του Τσαλτάκη γι αυτό έγιναν κάποιες μικρές εκρήξεις που ακούστηκαν στην πόλη (ΛΤ.14441/18.10.90). Οι δυο αντιφασίστες που βοήθησαν στην επιχείρηση έφυγαν στη συνέχεια με τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Μετά την απελευθέρωση παρέμειναν στη Λαμία και έζησαν στην πόλη μας.
Η πόλη της Λαμία τις επόμενες μέρες έγινε το κέντρο ολόκληρης της Ελλάδας. Στις 19 Οκτωβρίου έφτασαν στην ελεύθερη Λαμία οι πρώτοι αντιπρόσωποι της ΠΕΕΑ και του ΕΑΜ, αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΚΚΕ και το Γεν. Στρατηγείο του ΕΛΑΣ. Την Κυριακή 29 Οκτώβρη πραγματοποιήθηκε πανηγυρική συγκέντρωση του ΕΑΜ στη Λαμία με αφορμή την επέτειο του «ΟΧΙ». Στη συγκέντρωση αυτή ο Αρης εκφώνησε τον περίφημο Λόγο της Λαμίας.
Η θριαμβευτική υποδοχή του Άρη στη Λαμία
Ο Άρης Βελουχιώτης που βρίσκονταν στην Πελοπόννησο με διαταγή του Γενικού στρατηγείου του ΕΛΑΣ έχοντας πλέον εκδιώξει από το Μοριά τους κατακτητές και έχοντας συντρίψει τα προδοτικά τάγματα ασφαλείας, περνάει στην αντικρινή Ρούμελη με κατεύθυνση τη Λαμία. Στο δρόμο της επιστροφής συνεχίζει κατά πόδας την καταδίωξη των αποχωρούντων Γερμανών, με φανερή τη λύπη του για τη τροπή που δόθηκε στην εξέλιξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος με τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας που υπόγραψε η ηγεσία και αποκορύφωμα με την απαγόρευση να μπει ο ΕΛΑΣ στην Αθήνα αλλά εξίσου σταθερή την απόφαση του να συνεχίσει τον αγώνα του ενάντια της απειλής μιας νέας εθνικής κοινωνικής σκλαβιάς. Γιατί ο Άρης σε αντίθεση με την ηγεσία του κινήματος, η οποία εγκλωβισμένη στη κυβέρνηση εθνικής ενότητας εθελοτυφλούσε, διέβλεπε ότι οι συνεχείς υποχωρήσεις απέναντι στους Άγγλους και την ντόπια αντίδραση, έβαζαν σε σοβαρό κίνδυνο τη λαϊκή κυριαρχία που με κόπο και θυσίες είχε κατακτήσει ο ελληνικός λαός (Χατζηπαναγιώτου Γιάννης, καπεταν-Θωμάς, 1975:479).
Στις 14 Οκτώβρη μέσω Ιτέας ο Άρης φτάνει στην Άμφισσα όπου του γίνεται θριαμβευτική υποδοχή. Εκεί βρίσκεται τμήμα του 42 Σ/ντος του ΕΛΑΣ του Φώτη Βερμαίου με καπετάνιο τον συμπολίτη του Άρη Γιώργο Χουλιάρα –Περικλή. Με συγκίνηση οι δύο συναγωνιστές θυμούνται ότι μαζί ξεκίνησαν τις πρώτες αντάρτικες ομάδες στα βουνά της Ρούμελης και τώρα επιστρέφουν στην γενέτειρα τους ελευθερωτές. Ο Άρης προχωρά με τη συνοδεία του που τη συμπλήρωσε με την παρουσία του Περικλή. Το 42ο τμήμα του ΕΛΑΣ και άλλα τμήματα ανοίγουν δρόμο χτυπώντας τους Γερμανούς στο Μπράλο και Δαδί οι οποίοι αποχωρώντας αφήνον πίσω τους πολλά λάφυρα. Κάνουν μια στάση στην Τοπόλια το χωρίο του Τζαβέλα, για να χαιρετίσει τους συγχωριανούς του και το βράδυ κοιμήθηκαν στη Γραβιά. Την άλλη μέρα προχώρησαν τον παλιό εθνικό δρόμο και έφτασαν στο Σπερχειό. Όπως διηγείται ο Γιώργος Χουλιάρας-Περικλής, «Η γέφυρα ήταν ανατιναγμένη και βουλιαγμένη στο ποτάμι. Θελήσαμε να περάσουμε μέσα στο ποτάμι που ήταν κατεβασμένο αλλά τα άλογα κώλωσαν. Φέραμε περατάρηδες από το Μοσκοχώρι με δικά τους άλογα, αλλά και κείνα το ίδιο, αντέδρασαν να προχωρήσουν. ΄Ετσι παρακάμψαμε και περάσαμε το ποτάμι παραπάνω, στο σιδερένιο γιοφύρι κοντά στον Φρατζόμυλο, και μετά ξαναπιάσαμε το δημόσιο δρόμο».
Ο Άρης Βελουχιώτης με τους μαυροσκούφηδες κι ανάμεσα τους τον πάτερ-Ανυπόμονο, τον μετέπειτα ηγούμενο της Μονής Αγάθωνος, έφτασε το σούρουπο της 20ης Οκτωβρίου στην γενέτειρά του τη Λαμία, όπου ο λαός τους υποδέχτηκε σαν ελευθερωτές. Η θριαμβευτική σκηνή της υποδοχής του Άρη στη Λαμία αναφέρεται σε πολλές βιβλιογραφίες (Γιώργος Χουλιάρας- Περικλής (2006), Γερμανός Κ. Δημάκος (2004), Λαγδάς Πάνος, Παπακόγκας Κ.& Καταρίδης Ν., (2006), Χατζηπαναγιώτου, Γιάννης, (1975).
Περισώζεται επίσης, σε δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας Ρούμελη με τα παρακάτω λόγια: «΄Ηταν βραδάκι. Καβάλα στο άλογό του, με τους μαυροσκούφηδες συνοδεία, ο Άρης μπαίνει στην πόλη που γεννήθηκε. Η υποδοχή που του έγινε βγαίνει από τις δυνατότητες μιας περιγραφής. Από τη μια άκρη της πόλης ως την άλλη παρατεταγμένα τα συντάγματα της ΧΙΙΙης χαιρετούσαν τον αρχηγό τους. Οι αντάρτες συνεπαρμένοι από τον ενθουσιασμό τον υποδέχονταν με ζητωκραυγές και πυροβολισμούς. Οι χιλιάδες του λαού τον επευφημούν. Τα λουλούδια πέφτουν πάνω του βροχή. Τον στεφανώνουν με στεφάνια από δάφνη και μυρτιά».
Ο Γιώργος-Χουλιάρας- Περικλής στα απομνημονεύματα του, περιγράφει την υποδοχή του Αρη και της συνοδείας του στη Λαμία με τα παρακάτω λόγια:
Έξω από τη Λαμία ακόμα, από την Άμπλιανη κι απάνω μέχρι την είσοδο της πόλης, ο κόσμος που ήταν συγκεντρωμένος δεξιά και αριστερά του δρόμου με την εμφάνιση μας άρχισε να ζητωκραυγάζει και να χειροκροτεί. Έξαφνα καμιά 20αριά νέοι, κι από πίσω κι άλλοι, πετάγονται στη μέση του δρόμου και ρίχνονται απάνω μας, άλλοι πιάνουν μπροστά τα χαλινάρια απ’ τα άλογα κι άλλοι πηδάνε να πιάσουν τα χέρια μας να μας χαιρετίσουν. Τ’ άλογα αγρίεψαν, άρχισαν να χοροπηδάνε. Ξεκαβαλικέψαμε και προχωράμε πεζοί, μπροστά ο Άρης, δεξιά κι αριστερά εγώ με τον Παπα-Ανυπόμονο, κι από πίσω ακολουθάνε οι Μαυροσκούφηδες. Στην είσοδο της πόλης, εκεί που ήταν παλιά το φυλάκιο του φόρου κοντά στις σιδηροδρομικές γραμμές, μας περίμεναν χιλιάδες κόσμου που μας υποδέχτηκαν μ’ έξαλλο ενθουσιασμό και την ώρα που το τμήμα των ανταρτών παρουσίαζε όπλα κι ο μπάρμπα-Θύμιος ο Ζούλας έδωνε αναφορά, όλος εκείνος ο κόσμος με μια φωνή άρχισε να τραγουδάει το «Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα». Το τι έγινε από δω μέχρι την Πλατεία Ελευθερίας δεν περιγράφεται. Το συγκεντρωμένο πλήθος δεξιά κι αριστερά του δρόμου, στο πέρασμα μας ζητωκραύγαζε και μας έρανε με [ ] και λουλούδια ενώ πολλοί αντάρτες ενθουσιασμένοι απ’ αυτά που έβλεπαν άρχισαν να πυροβολάνε. Και μέχρι να φτάσουμε στη πλατεία Ελευθερίας, πολλές φορές στην διαδρομή τους έσπασαν την παράταξη των ανταρτών αλλού γυναίκες για να στρώσουν χαλιά στο δρόμο κι αλλού παιδιά και κοπέλες για να μας περάσουν στο λαιμό στεφάνια και να παραδώσει ο Νικηφόρος το κλειδί της πόλης στον Άρη.
(Ο δρόμος είναι άσωτος… Χουλιάρας Γιώργος- Περικλής, 2006:477-478).
Στη συνέχεια, ο Άρης με τη συνοδεία του κατευθύνθηκε στο σπίτι του Μακρόπουλου στη πλατεία Διάκου, όπου στεγάζονταν τα γραφεία του ΕΑΜ. Εκεί τον υποδέχτηκαν με συγκίνησηοι γονείς του ο Δημήτριος και η Αγλαΐα Κλάρα και ο αδελφός του Περικλής, δικηγόρος που βοήθησε με τις επιστημονικές του γνώσεις τη σύνταξη του Κώδικα Λαϊκής Αυτοδιοίκησης και Δικαιοσύνης που εφάρμοζε η Κυβέρνηση του Βουνού στην ελεύθερη Ελλάδα. Εκεί τον περίμενε με έκδηλη συγκίνηση και ο παλαίμαχος κομμουνιστής και συναγωνιστής του Τάκης Φίτσος. Έξω στην πλατεία και τους γύρω δρόμους είχε μαζευτεί πλήθος κόσμου που ζητωκραύγαζε, τραγουδούσε και φώναζε ρυθμικά: «Λόγο, λόγο θέλουμε». Ο Γιώργος Χουλιάρας με υπόδειξη του Αρη βγαίνει να τους καθησυχάσει και να τους πει ότι ο Άρης υπόσχεται πως θα μιλήσει μια και καλή την Κυριακή 29 Οκτώβρη στην παμφθιωτική πανηγυρική συγκέντρωση που προετοίμαζε το ΕΑΜ στη Λαμία με αφορμή την επέτειο του «ΟΧΙ». Έτσι κι έγινε, διηγείται ο Περικλής, κι ο κόσμος διαλύθηκε ήσυχα.
Επιμέλεια Χαρά Παρμενοπούλου
Βιβλιογραφία
Γερμανός, Κ. Δημάκος, Αρχιμανδρίτης, 2004, Στο βουνό με το Σταυρό, κοντά στον Άρη, Τρίκαλα- Αθήνα, Πρότυπες Θεσσαλικές εκδόσεις.
Γλέζος, Μανώλης,2006, Εθνική Αντίσταση 1940-45,
Ζωϊδη, Γ., Κάϊλα, Μ κ.ά,1979, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-45, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα.
Λαγδάς, Πάνος, Άρης Βελουχιώτης, ο Πρώτος του Αγώνα, εκδ. Σφαέλος Ν., Αθήνα
Παπακόγκας Κ., Καταρίδης Ν., 2006, Ο Άρης στη Λαμία, εκδ. ΦΙΛΙΣΤΩΡ, Αθήνα
Φαράκος, Γρηγόρης, 1997, ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ-Το χαμένο Αρχείο- Άγνωστα Κείμενα. Αθήνα, Β΄ έκδοση «Ελληνικά Γράμματα».
Χατζηπαναγιώτου, Γιάννης (καπετάν Θωμάς), 1975, Η πολιτική διαθήκη του Άρη Βελουχιώτη, Δωρικός, Αθήνα
Χατζής, Θανάσης, 1982, Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε (εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας 41-45), β έκδοση, Εξάντας, Αθήνα
Χουλιάρας Γιώργος- Περικλής,2006, «Ο δρόμος είναι άσωτος…», Λαμία, Οιωνός
Λαμιακός Τύπος, Νο 14441, 18. Οκτωβρίου 1990
Λαμιακός Τύπος, Τρίτη 18 Οκτώβρη σελ.4 (αρχεία της ΠΕΑΕΑ).
