του Μιχάλη Ορφανάκη
Το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ ανέθεσε σε ιστορικούς διαφόρων χωρών να γράψουν για την Εθνική Αντίσταση του τόπου τους κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως λέει και ο τίτλος του βιβλίου που εκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα, εδώ και λίγους μήνες, «Heritage and memory of war, Responses of small islands», αναφερόμαστε στην Εθνική Αντίσταση σε μικρά νησιά. Η καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου στην έδρα της διπλωματικής ιστορίας της μεταπολεμικής Ευρώπης, κυρία Ειρήνη Λαγάνη, διάλεξε για την δική της συμβολή το νησί των Κυθήρων, εντυπωσιασμένη από τα εξής:
1. Το απόμακρο νησί των Κυθήρων ανέπτυξε αξιόλογη Αντίσταση στους κατακτητές.
2. Η ντόπια κοινωνία, σε αντίθεση με άλλα νησιά της Ελλάδας, όχι μόνο δεν γιόρτασε την Εθνική Αντίσταση αλλά αποσιώπησε τα γεγονότα και δεν τίμησε τους αγωνιστές.
3. Στα Κύθηρα αποτράπηκε ο εμφύλιος σπαραγμός χάρη στη σύνεση που επέδειξε η ηγεσία του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ Κυθήρων.
Όσοι ενδιαφέρονται μπορούν να αναζητήσουν το παραπάνω βιβλίο: Edited by Gilly Carr and Keir Reeves, Routledge Taylor and Francis Group New York and London. Μια προτροπή προς την συντακτική επιτροπή της DragoNera Rossa και σε άλλους πολιτιστικούς φορείς, να επικοινωνήσουν με την κυρία Ειρήνη Λαγάνη και να διοργανώσουν μια εκδήλωση παρουσίασης αυτού του τιμητικού για το νησί δοκιμίου που έχει τίτλο «Post-war Legacies in the island of Kythera, oblivion versus historical memory». Όμως για να γίνει πιο κατανοητός ο τίτλος, θα ήθελα να αναφερθώ σε ορισμένα μόνο από τα πιο σημαντικά που σημάδεψαν την Εθνική Αντίσταση στο νησί:
Το 1942 μια μικρή ομάδα Κυθηρίων (Γιώργος Χλαμπέας, Γιώργος Πανάρετος, Γιάννης Τριφύλλης – Κάβος) προσπάθησε να συνδεθεί με το Εαμικό κίνημα της Αθήνας. Ο Γιώργος Πανάρετος κατόρθωσε ν’ ανταμώσει τους υπευθύνους, να πάρει σχετικές οδηγίες, να συνδέσει τα Κύθηρα οργανικά με τη Λακωνία, και τούτο λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών και της γεωγραφικής θέσης του νησιού. Άρχισε η στρατολογία μελών στην Οργάνωση του ΕΑΜ στα Κύθηρα με τεράστια επιτυχία και μαζική συμμετοχή στον έξω δήμο και με περιορισμένη συμμετοχή στον μέσα δήμο λόγω των ειδικών συνθηκών (συντηρητισμός, γειτνίαση με τα γερμανικά στρατεύματα κ.λ.π.).
Η Εθνική Αντίσταση στα Κύθηρα είχε σειρά συγκρούσεων με τον Ιταλό και Γερμανό κατακτητή. Θ’ αναφερθώ σε δύο σημαντικές στιγμές που η μία έλαβε χώρα τον Σεπτέμβριο του 1943 και η άλλη τον Σεπτέμβριο του 1944.
Με την πτώση του Μουσολίνι –26 Ιουλίου 1943– το Ιταλικό Σώμα που βρισκόταν στον Ποταμό και στην Αγία Πελαγία παρουσίασε σημάδια αναστάτωσης. Ντόπιοι Ελασίτες, νεαρής ηλικίας, ήρθαν σε επαφή με έναν Ιταλό αντιφασίστα, ονόματι Τζιοβάνι (ο οποίος ήξερε λίγα ελληνικά) και αυτός, με τη σειρά του, έφερε σε επαφή την ηγεσία των Ιταλών με την ηγεσία του ΕΑΜ Ποταμού (Γιώργο Χλαμπέα και Παναγιώτη Ταμβάκη). Οι Ιταλοί πείστηκαν να παραδοθούν με τον οπλισμό τους και στις 25 Σεπτεμβρίου του 1943 έφτασαν στην Αγία Πελαγία 11 βενζινόπλοια με αντάρτες του ΕΛΑΣ προερχόμενους από τη Νεάπολη Βοιών με αρχηγό τον καπετάν Ζαχαριά. Οδηγός τους ήταν ο Γιώργος Πανάρετος. Οι Ιταλοί, 150-200 αξιωματικοί και στρατιώτες, αφού παρέδωσαν τον οπλισμό τους, επιβιβάστηκαν στα βενζινόπλοια και έφυγαν αυθημερόν. Η εμφάνιση των ανταρτών στο νησί, για τους οποίους πολλοί είχαν άγνοια, προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό στους κατοίκους.
Η κορύφωση όμως των γεγονότων της Εθνικής Αντίστασης στο νησί σημειώθηκε το πρώτο τετραήμερο του Σεπτεμβρίου του 1944. Από τις 28 Αυγούστου, οι Γερμανοί εγκατέλειψαν τη βάση της Αγίας Ελέσσας μέσα από δασώδη μονοπάτια για ν’ αποφύγουν σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ και κατέληξαν στο Καψάλι την 1η Σεπτεμβρίου. Οι ανταρτικές δυνάμεις απέφυγαν κάθε σύγκρουση με στόχο τον εγκλωβισμό τους. Κατά τη διάρκεια του τετραήμερου εγκλωβισμού των Γερμανών στο Καψάλι και κάτω από καταιγιστικά πυρά –από τρία ορμητήρια (Κάστρο της Χώρας, Πόρος της Κάπενας και Άγιος Ιωάννης στον Γκρεμνό)– προσπαθούσαν να εμποδίσουν την επιβίβαση των Γερμανών στο τορπιλοβόλο πλοίο που παρέμενε στον Πίσω Γιαλό. Στις 2 Σεπτεμβρίου ζητήθηκε από τους Γερμανούς να παραδοθούν. Αρνήθηκαν. Στις 4 Σεπτεμβρίου και ενώ η μάχη συνεχιζόταν, οι Γερμανοί κατάφεραν να επιβιβασθούν στο τορπιλοβόλο και να εγκαταλείψουν το νησί «κακοί, κακώς» (sic!) όπως γράφει ο δάσκαλος – ιστορικός Ιωάννης Π. Κασιμάτης. Την ίδια μέρα ο Γιώργος Πολυμενάκος, αξιωματικός του ΕΛΑΣ και φρούραρχος των Κυθήρων, ύψωσε στον Άγιο Γεώργιο στο Καψάλι την Ελληνική σημαία. Ήταν το πρώτο κομμάτι Ελλάδας που κυμάτισε και πάλι η γαλανόλευκη.
Οφείλω, κλείνοντας, να σας πληροφορήσω ότι σύμφωνα με την κυρία Ειρήνη Λαγάνη, οι πρωτεργάτες της αποτροπής του εμφυλίου πολέμου στο νησί ήταν ο Γιώργος Χλαμπέας και ο Γιώργος Πολυμενάκος. Για ‘‘ανταμοιβή’’, ο μεν πρώτος εξορίστηκε στην Ικαρία και κατόπιν αυτοεξορίστηκε και απογοητευμένος εσιώπησε στο Χαλάνδρι, ο δε δεύτερος –ο κατά γενική ομολογία μετριοπαθής και ηρωικός Γιώργος Πολυμενάκος– δολοφονήθηκε άνανδρα από τη συμμορία του διαβόητου Παυλάκου στο σχολείο του Λαγίου Κροκεών. Ήταν 38 ετών και άφησε τέσσερις μικρές κόρες. Όλες έγιναν δασκάλες. (Ομιλία της κόρης του, Φιλίτσας Πολυμενάκου, 25 Ιανουαρίου 2011).
Σήμερα, διάφοροι κύκλοι προσπαθούν μεθοδικά να παραποιήσουν την ημερομηνία και κατά συνέπειαν το νόημα της Απελευθέρωσης του νησιού που είναι η 4 Σεπτεμβρίου 1944. Άλλοι θέλουν να γιορτάσουν την απελευθέρωση στις 14 Σεπτεμβρίου γιατί –άκουσον άκουσον– τότε ήρθαν οι Άγγλοι, άσε δε που είναι και του Τιμίου Σταυρού! Και άλλοι, παραποιώντας θρασύτατα τα ιστορικά γεγονότα, μας ‘‘πληροφορούν’’ μέσω διαδικτύου και της εφημερίδας ΤΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ (φύλλο 310) ότι το νησί απελευθερώθηκε από τον Ιερό Λόχο στις 28 Σεπτεμβρίου 1944.
Πρέπει να θυμόμαστε όλοι ότι αν ο Εμφύλιος Πόλεμος όπως λέει ο Αντουάν ντε Σαιντ-Εξυπερύ «δεν είναι πόλεμος, είναι αρρώστεια», η Εθνική Αντίσταση στον Γερμανό κατακτητή ήταν καθήκον και τιμή.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χλαμπέας Γεώργιος «Τα Κύθηρα στην τετραετία 1941-1944» εκδόσεις Πλέθρον, 1983
Ιωάννης Π. Κασιμάτης «Ιστορικά από την παλαιά και σύγχρονη κυθηραϊκή ζωή» εκδόσεις Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1994
Μανόλης Δαπόντες «Η Παρεξήγηση» Κύθηρα, 2005
Διαδικτυακές αναφορές και δημοσιεύσεις σε τοπικές εφημερίδες από τους
Γιώργο Ι. Κανέλλη, Μιχάλη Ορφανάκη, Κοσμά Μεγαλοκονόμο, Μανόλη Δαπόντε, Μάντη Τριάρχη.
